Kuzey Kafkasya’da Rusya Federasyonu üyesi bir cumhuriyet olup yüzölçümü 14.100 km.kare, nüfusu 439.470 (2002),başkenti Çerkessk (eski adı Batalpaşinsk)’tir. Bu nüfusun yüzde 44’ü kentli, yüzde 56’sı da köylüdür. Nüfusun yüzde 53.2’si kadın,yüzde 46.8’i erkektir.
Nüfusun yüzde 38.5’i Karaçay (169.198), yüzde 11.3’ü Adige (49.591), yüzde 7.4’ü Abaza (32.346),yüzde 3.4’ü Nogay (14.873) ve yüzde 33.6’sı da Rus’tur (147.878).Yani nüfusun üçte ikisi yerlidir. Bu bakımdan,yani etnik birliktelik korunduğu sürece, referandum yoluyla cumhuriyetin kaldırılması zordur. Cumhuriyette, geçen yıl, Abaza nüfus için bir Abaza Rayonu oluşturularak, Abazalar da rahatlatılmıştır.
Kuzeybatıdaki Abaza Rayonu yanındaki Habez ve Adıge-Hable rayonları Adıge; Karaçay,Ust-Cegota ve Malo-Karaçay rayonları Karaçay; Zelençuk ve Prikuban rayonları da Rus nüfus ağırlıklıdır.
Başkent Çerkessk (150 bin) karma nüfuslu,güneydeki Karaçayevsk kenti ise Karaçay ağılıklıdır. Adige ve Abazalar, ağırlıklı olarak, Küçük ve Büyük Zelençuk ırmakları vadilerindeki köylerinde yaşarlar. Bu vadilerde her üç beş km’de bir köyler sıralanmıştır. Ayrı ya da Adıge-Abaza karması köyler de vardır.17 Adıge köyünün ikisi (Vak’ojıle ve Besleney) Besleney, diğerleri Kabardey kökenlidir.13 kadar köyde yaşayan Abazalar üç dilli olup Kabardeyce de konuşur ama şarkılarını Kabardeyce ya da Rusça söylerler. Abazalar, son dönemde Karaçay, Nogay ve Rus köylerinin yakınlarına da yerleşmişlerdir.
Nogaylar kuzeybatıda, Adıge-Hable rayonuna bağlı düzlük yöredeki 6 köyde barınırlar. Karaçaylar en güneydeki dağlık kesimlerde yaşarken,1957’deki sürgün dönüşü kentlere ve kuzeydeki Çerkes bölgesine de yerleştirilmişlerdir. Bugün için Cumhuriyet’in ağırlıklı halkı Karaçaylar’dır.
1830-39 yılları arasında Kuban ve Laba ırmakları arasındaki Çerkes toprakları Rus istilasına uğradı. Ruslar, katliam uyguladıkları bu bölgedeki Adıge ve Abazalar’ın artıklarını sürerek ve bu nüfus Kabardiya’dan getirilen Kabardey göçmenlerle takviye edilerek, Büyük ve Küçük Zelençuk ırmakları vadilerine yerleştirmişlerdi. Ovaya açıldıkları noktalar dışında çıkışsız olan bu vadilerin ağızlarında Kazak (Rus) stanitsaları kurularak,yerli nüfus tam bir denetim altına alınmıştı; vadiler arası temas da olmadığından, Adıge ve Abaza nüfus etkisizleşmişti. 1897’de bölgede 16 bin kadar Adıge ve 12500 Abaza bulunuyordu.1897’den 2002’ye bu nüfus 3 kat artmıştır (Aynı dönemde Kabardeyler 5 kat artmışlardır).
15.yüzyıl öncesinde Tatar baskıları nedeniyle Kuban ırmağının kuzeyinden Kabardey ve Balkarlar’la birlikte güneydoğuya çekilip, şimdiki yerlerine yerleşmiş olmaları gereken Karaçaylar, Balkar ve Nogaylar gibi Türk-Tatar lehçesinde bir dil konuşurlar.
1922’de, Sovyetler’in Rus olmayan tüm halklara bölgesel özerklik verme kararı gereğince, Karaçay-Çerkes Özerk Oblastı kuruldu. Oblast 1926’da Karaçay Özerk Oblastı ve Çerkes Ulusal Okrugu (ilçe) biçiminde bölündü. Çerkes Okrugu 1928’de özerk oblast oldu. Karaçay Oblastı’nın merkezi Karaçayevsk, Çerkes Özerk Oblastı’nın merkezi de Çerkessk idi.
1944’te Karaçay Özerk Oblastı kaldırıldı ve Karaçaylar, düşmanla işbirliği içinde olmak suçlamasıyla, cezalandırılarak topluca Kazakistan’a sürgüne gönderildiler (Bu olay Stalin yönetimince uzun süre gizlendi ve konuya ilişkin yasaklama ve sansür uygulandı. Karaçay toprakları, Balkarya gibi, Gürcistan’a eklendi ve buralara Svanlar yerleştirildi. Ocak 1957’de yeniden Karaçay-Çerkes Özerk Oblastı kuruldu ve Karaçaylar geri getirilmeye başlandı, Svanlar da Gürcistan’a geri döndü).
1959’da 278 bin olan toplam oblast nüfusu içinde Karaçaylar yüzde 24.4 (67.8 bin), Adigeler yüzde 8.7 (24.1 bin), Abazalar yüzde 6.5 (18 bin),Nogaylar yüzde 3.2 (9 bin) ve Ruslar yüzde 51 (141.7 bin) idi.1959’dan 2002’ye değin Karaçay (2.5 kat) ve Adıge nüfusu (2.05) iki katın üzerinde, Abaza (1.8 kat) ve Nogay (1.6 kat) nüfus ise daha az artmıştır. Rus oranı ise, aynı dönemde yüzde 51’den yüzde 33.6’ya düşmüştür. Rus oran ve sayısı 1989-2002 arasında düşmeyi sürdürmüştür; yüzde 42.4’ten yüzde 33.6’ya ya da 175.923’ten 147.878’e düşüş, net 28.045 azalma.
Karaçay-Çerkes’in güney bölümü dağlık olup güneydoğu köşesi Elbruz dağına ulaşır. Yükseklik Dombay-Ulgen dağında 4.047 metreye varır. Dağlık alan, sağlık için son derece yararlı, yazları serin, kışları kuru ve güneşli iklimi, buzul ve karları, çarpıcı manzaraları, bol ve berrak suları, çayırları ve ormanları ile turistik bir bölgedir. Kabardey-Balkar ve Adıgey’in aksine, Karaçay-Çerkes’de yerel parti örgütlenmesi ve yönetim, geleneklere daha saygılı olmuş, yöresel şenlik, bayram ve ritüellerin kutlanması ve canlandırılması çalışmalarını desteklemiş, bu da turizme ve yerel kültürün gelişmesine ve tanıtılmasına katkı sağlamıştır.
Kuzeydeki düzlüklerde Rus ve Nogaylar, aradaki kuzey-güney doğrultulu derin akarsu vadilerinde Adıge ve Abazalar, dağlık kesimlerde de Karaçaylar yoğundur. Kentlerde ise Rus ve Karaçay ağırlıklı bir karma nüfus vardır.
Kuzey düzlükleri ile verimli vadilerde sulama ile yoğun (intansif) bir tarım yapılır, çok miktarda koyun ve sığır beslenir. Berrak akarsu ve göllerde alabalık avlanır. Doğa koruma alanları oluşturularak yaban hayatı da koruma altına alınmıştır.
Bölgede bazı maden cevherleri ve kömür çıkarılır. Tarım ürünlerini işleyen hafif bir sanayi, Çerkessk’te metalürji, kimya, ayakkabı ve tekstil, gıda sanayi, vb. vardır.
Rusya Federasyonu’ndaki özerk okrugları ve bazı cumhuriyetleri kraylara (büyük illere) katma programı kapsamına Karaçay-Çerkes’in de alındığı bilinmektedir. Ancak,bunun için çoğunluğu oluşturan etnik grupların birliğinin parçalanması gerekir;bu arada Abaza topluluğuna da rayon verilerek onların da desteği sağlanmıştır.
Karaçay-Çerkes Anayasası’na göre Karaçay,Adıge (Kabardey), Abaza ve Nogay dilleri de, Rusça yanında resmi dil statülerindedir. Devletçe 5 dilde günlük gazete yayınlanmaktadır. Ancak uygulama ve yazışmalarda resmi dil olarak Rusça kullanılmaktadır.
Derleyen: Cevdet Yıldız
Sayı : 2006 10
