Hazırlayan: Şamil Yurdusever
Tavşandağ, bulutların içinde bir Çerkes köyü. Amasya’nın Merzifon ilçesine bağlı ve merkeze 30 km uzaklıkta bir Besney (Besleney) köyü Tavşandağ. Gerek 1500 metreyi aşan yüksekliği gerekse anavatan Kafkasya ile coğrafi benzerliği nedeniyle Tavşandağ köyü değişik duygulara sürüklüyor görenleri. Sanki Tavşandağlılar sürgün gelirken dağlarını da beraberlerinde getirmişler…
Besneyler bölgeye ilk geldiklerinde, Merzifon’un güneyindeki düzlük bölgeye yerleştirilmişler. Ancak o dönemde bölgede görülen sıtma salgını nedeniyle Tavşandağı’na doğru yönelmişler. Bu tercihi yapmalarında dağlarda yaşama alışkanlığı en önemli etken olmuş.
Besneyler’in Tavşandağı’na çıkışlarının 1870’lerin başında gerçekleştiği biliniyor. O dönemde Tavşandağ civarında Ermeniler yaşıyormuş. Yaklaşık elli sene kadar Çerkesler ve Ermeniler dostane ilişkiler içerisinde aynı bölgede yaşamışlar. Fakat cumhuriyete geçiş döneminde bilinen olaylar sonucunda Ermeniler’in çoğu Tehcir Kanunu ile göç etmişler. Bir kısmı ise Müslüman olmayı seçerek köyde kalmışlar. Ancak şimdi bu köyde Ermeniler bulunmuyor.
Tavşandağ; Yukarıbük, Ortabük ve Aşağıbük olmak üzere üç mahalleden oluşuyor. Kocapşe de denilen Aşağıbük’de Fezoko, Çürey, Kopruğko, Agej ve Tlauduğ sülaleleri bulunuyor. Köyün en küçük mahallesi olan Kocapşe yaklaşık on haneden oluşuyor. Dohguey denilen Ortabük onbeş haneden oluşuyor. Ortabük’e verilen Dohguey adı bir Vubıh sülalesi olan Dohukolar’dan geliyor. Dohukolar’ın dışında Dohguey de Çedgi, Thagucogo, Şınakh sülaleleri bulunuyor.
Yukarıbük ise Kocege ve Kelmizey olmak üzere iki kısma ayrılıyor. Onbeş haneden oluşan Kocege’de Koşh, Fezoko, Agej, Badi sülaleleri, on haneli Kelmizey’de ise Kelmızıko, Kadıko ve Hurug sülaleleri bulunuyor. Tavşandağı’nda aynı sülaleye mensup haneler genellikle birbirine yakın evlerde oturuyorlar. Fezoko ve Agej sülalelerinin hem Kocege’de hem de Kocapşe’de bulunması bu yapının bir istisnası olarak görülüyor.
Tavşandağ’a ilk gelen Çerkesler arasında Çedgiler’den Yusuf ve Mehmet, Dohukolar’dan Vubıhnef (Kör Vubıh) namıyla bilinen Ahmet Bey, Koşhlar’dan Kanşavo, Çüreyler’den Hacı Ahmet Bey’i gösterebiliriz. Vubıhnef Ahmet Bey köyde ağırlığını hissettiren önemli bir isimmiş. Kurtuluş Savaşı yıllarında Atatürk Havza’ya geldiğinde, bizzat Atatürk’le görüştüğü ve ‘Merzifon’un dağları bizden sorulur Paşam’ dediği anlatılıyor. Ancak Tavşandağ’ın bir Çerkes köyü olarak Merzifon ve civarında üne kavuştuğu dönem Vubıhnef Ahmet Bey’in oğlu Mırzabey’in yaşadığı dönemmiş.
Anlatılanlara göre; dönemine göre iyi eğitimli, varlıklı ve saygın bir kişi olan Mırzabey, Merzifon eşrafı ve idari amirleri ile yakın ilişkiler kurmuş ve her zaman için köyü ve köylüleri ilgilendiren konularda söz sahibi olmuş. Mırzabey’in vefat ettiği 1985 yılından sonra Tavşandağ’da özellikle de Dohguey’de ekonomik ve kültürel bir çözülme yaşandığı söylenebilir. Nitekim günümüzde köyde Dohukolar’dan sürekli olarak kimse kalmıyor.
Tavşandağ köyü, bir Abaza köyü olan Çayırköy ve bir Abzah köyü olan Esentepe (Küçük Yuvala) ile birlikte Merzifon’un üç Çerkes köyünden biri. Ancak bu iki köyle de aralarında 40 kilometreyi aşan bir mesafe var. Köy, Merzifon-Samsun sınırında bulunduğundan Abzahler’in yoğun olarak yaşadığı Havza ve Vezirköprü ilçelerinin Çerkes köyleriyle komşu durumunda. Civar ilçeleri de hesaba katarsak Hamamözü’nün Göçeri köyü ile birlikte civardaki iki Besney köyünden biri oluyor.
Ancak Tavşandağ yüksek bir dağ köyü olması ve özellikle eskiden kış aylarında dış dünyayla bağlantısının neredeyse tamamen kesilmesi nedeniyle günümüzde çok bahsedilen asimilasyon sürecinden bölgedeki diğer Çerkes köyleri kadar etkilenmemiş. Çerkescelerini ve geleneklerini muhafaza etmekte oldukça başarılı olmuşlar. Tavşandağ’a ‘Besneyler’in bölgedeki en önemli kalesi’ dersek yanılmış olmayız herhalde.
Yaşam tarzı açısından da coğrafi koşullara bağlı olarak bazı farklılıklar gösteriyorlar. Köyün iklimi tarıma pek elverişli olmadığından Besneyler’in başlıca geçim kaynağı hayvancılık. Günümüzden yirmi-yirmi beş yıl önce köyde oldukça fazla sayıda at da varmış ama şimdi köyde at görmek neredeyse mümkün değil. Belki ekonomik koşullar daha elverişli olsaydı onlar da sırf gezmek için bile olsa at beslerlerdi.
Merzifon-Samsun sınırında bulunduğundan Vezirköprü ve Havza’nın Abzah köyleriyle sürekli ilişki halinde olmuşlar. Köydeki gelinlerin çoğunun Abzah olmasından da bunu anlamak mümkün oluyor. Köyün mahalleleri arasında dahi gelin alma olayı pek görülmemiş. Tavşandağlılar yaklaşık beş çeyrek asır boyunca Vezirköprü’nün Bekteş, Kavakpınarı, Başbak, Kadıçay, Alanbaş, Köprübaşı ve Havza’nın Meryemdere, Karataş ve gibi Abzah köyleri ile sıkı ilişkiler içinde bulunmuş ve gelin alıp vermişlerdir.
Abzahlar ile Besneyler arasındaki tatlı atışmaların kaynağı da tabi ki bu nedenledir. Besneyler Abzahlar’a, ‘kabakçı’ diye takılırlar ve ayrıca eğlenceye çok düşkün olduklarını söylerler. Abzahlar da sürekli olarak Besneyler’in kendilerine has Türkçe konuşmalarını taklit ederler.
Son dönemde Tavşandağ’ın tanınmasında Ortabük’de 2000, 2002, 2003 yıllarında düzenlenen Kafkas Şenlikleri’nin de önemli katkısı olmuştur. Büyük çabalarla gerçekleştirilen bu organizasyonlara Türkiye’nin çeşitli kesimlerinden hatta Kuzey Kafkasya’dan davetliler gelmiş. Bu şenliklerde en çok ilgi çeken etkinlik, çeşitli kentlerden gelen Kafkas Dansı Ekiplerinin yaptığı gösterilerden çok, gösteriler için hazırlanan platformda yapılan ve katılımın yüksek olduğu yerel düğünler olmuş.
Aslında Kafkas Şenliği yapma fikri ilk ortaya atıldığında pek taraftar bulamamış. Ancak özellikle Merzifon’ da ikamet eden Tavşandağlılar’ın çabaları sayesinde Merzifon’da bir Kaf-Fed şubesi açılmış. Bu dernek aracılığıyla şenlik yapma yolunda büyük mesafeler katedilmiş. Yapılan bu şenlikler sayesinde köyün birtakım sorunlarına dikkat çekilmiş. Nitekim asfalt olmayan köy yolu, önce köyün 24. kilometresindeki Radar İstasyonuna kadar, daha sonra da köyün içine kadar yenilenmiş.
Eskiden beri Tavşandağı’nın en önemli sorunlarından biri de çocukların eğitimi olmuş. Köydeki okul, öğretmen sorunu yüzünden işlevini tam olarak yerine getirememiş. Köye gelen öğretmenler ağır hava şartları yüzünden köyde kalmak istememişler. Ancak son birkaç yıldır da çocuklar taşımalı eğitim sistemiyle Merzifon’a gidip geliyorlar. Eğitim sorununun tam anlamıyla çözüldüğünü söylemek yanlış olur. Tavşandağı’nda Ekim-Kasım aylarında yağan karın Mayıs ayına kadar erimediğini düşünecek olursak özellikle kış aylarında Merzifon’a inmenin pek de kolay olmadığı anlaşılır.
Amasya’nın diğer Çerkes köyleri arasında Göynücek ilçesine bağlı Konuralan (Şapsığ), Gümüşhacıköy’e bağlı Kutu köyü (Şapsığ) ve Yeniköy (Abzah), Merkez ilçeye bağlı Eskikızılca (Abzah), Gözlek (Abzah), Selimiye (Abzah), Yeşiltepe (Abzah), Musaköy (Abzah) ve İlgazi (Şapsığ), Merzifon’a bağlı Esentepe (Abzah) ve Çayırköy (Abaza), Hamamözü’ne bağlı Göçeri (Besney) köyünü sayabiliriz.
Eskiden Göynücek ilçesine bağlı büyük bir Şapsığ köyü olan Hamamözü, iki bin civarındaki nüfusuna rağmen günümüzde ilçe statüsü kazanmıştır.
Üç köyden oluşan Yuvala köy grubunun Selimiye ve Yeşiltepe köyleri Amasya’nın Merkez ilçesine, Esentepe (küçük Yuvala) ise Merzifon’a bağlıdır.
Sayı : 2007 01
