Anaerkil ve ataerkil aile görüntülerine Adıge destanı “Nartlar”da rastlanır.
Kadının sözünün önde ve egemen olduğu, kendi başına karar aldığı, serbest hareket ettiği, bilinen tek bir eşinin olmadığı ve büyük bir saygı gördüğü anaerkil aile dönemine ait motifler, Adıge Nart destanında çok açık bir biçimde görülebilmektedir.
Tembot K’eraş, Nart türkülerini incelerken, Setenay’a ilişkin metinleri ele alıp bunların anaerkil yönlerini belirtmektedir:
Şebatınıko’nun (Pşı-Batinoko) geldiğini gören Setenay-guaşe şöyle der:
“Yey, ar Şebatnıqua, “Hey, Şabatınıko değil mi o,
Lvıxhu kopq xetxınba!” Ondan bir erkek kalça kemiği kapalım”
Burada “Erkek kalça kemiği” (Lvıxhu kopq) sözleriyle söylenmek istenen şey, güçlü bir erkek çocuk edinme isteğidir. Bunu da, Setenay-guaşe’nin Şebatınıko’yu karşılayış biçimi yanında, güzel Akuanda’yı öne sürüp onu elde etmeye çalışmasından, Setenay-guaşe’ nin kendisinin de “beyaz kolları, diri göğüsleri ve karbeyazı bacaklarıyla” onu etkilemeye kalkışmasından da anlıyoruz:
“Üzüm suyu fıçımız,
Doldu taşıyor,
Gelin odamız
Çoktandır boş,
Bak, güzel Akuande’ye,
Okşattıralım başını sana”(47).
Dahası Setenay, belli bir kocası bulunmaksızın Savsırıko’yu doğurmuş olmaktan da utanmamaktadır. At ahırına gittiğinde, oğlunun atı Thojıy’ı çekiştirirken söylediği şu sözlerinden de anlayabiliyoruz bunu:
“Thojıy, seni gidi koca köpek dişli seni, vo-voreda
Hiçbir atın kendisine yetişemediği, vo-voreda
Sanki yedi oğlum varmış da taşıyormuşsun, vo-voreda
Sanki kocam varmış da taşıyormuşsun, vo-voreda
Şanssız doğan bir tanemin (48), vo-voreda
Ne diye lafını ettirirsin?..”
Sonraları Setenay-guaşe’nin bilinen bir kocası olduğunu ve onun Nart Meclisi “H’ase”ye (Xase) katıldığını da görebiliyoruz. Ama Setenay’ın kocası Jemadıvıj (başka anlatılarda Verzemeg) üzerinde güçlü bir otoritesinin bulunduğunu da anlıyoruz.
Nart Jemadıvıj (Jemadıuızh) öyküsünden anladığımız kadarıyla, Nart topluluğu içinde en yerinde karar verebilen kişi Setenay-guaşe’dir. Anlatıya göre Setenay, “kocamış yaşlıların öldürüldüğü Aleg’in büyük evine, öldürülmesi için kocası Jemadıvıj’ın gitmesini sağlar”. Ama ardından evinin bodrum katında (чlыунэ) büyüttüğü oğlu Savsırıko’yu, ne yapması gerektiğini söyleyerek Alegler’in evinde yapılacak Ölüm Kurultayı’na (Uıkv Xase) gönderir. Gelenek gereğince toplantıda öldürülecekler arasında Setenay’ın kocası Verzemeg (Jemadıvıj) de vardır.
Savsırıko ölüm kurultayına gidip Verzemeg’i kurtarır.
Döndüklerinde Setenay Verzemeg’e şöyle sorar:
“Karşındaki bu delikanlıyı
Oğlun olarak mı,
Yoksa kardeşin olarak mı görmek istersin?!”
“Oğlum olarak görmek isterim” der Verzemeg de.
“Kardeşim olarak görmek isterim deseydin hele, seni ona öldürtüp, onu da erkeğim yapardım. Yendin beni ihtiyar delikanlım”, diyerek sözlerine son verir Setenay-guaşe.
Eskiden Nart ailesinde egemenliğin kadına ait olduğunu bu karşılıklı konuşmadan da anlayabiliyoruz.
“Oçerki istorii Adıgei” (Adıgey Tarihi Üzerine Bir İnceleme) adlı yapıtın yazarları, Adıge destanı Nartlar’da, eskiden Adıgeler arasında bulunan anaerkil ilişkilerin sergilendiğini yazmaktadırlar.
“Adıge Nart (Yiğitlik) destanında kadının yeri önemlidir”, diye yazıyorlar, büyük bir saygı gören ve halk destanının “anamız” diye andığı Setenay örneği, anaerkil ilişkilerin varlığını açıkça göstermektedir. Bu kanıyı Nart destanındaki daha başka kadınlar da (Adıyıf, vb.) desteklemektedir. Işık saçan Adıyıf, kendisinden saçılan ışığı ile seferden ganimetlerle dönen Nartlar’ın yolunu aydınlatıyordu” (49).
Ama anaerkil görüntüler yanında, ataerkil görüntülerin de giderek çoğaldığı, sonunda Nart şarkı ve türkülerinde anaerkil ve ataerkil görüntülerin karma bir biçim aldığı görülmektedir.
Sözgelişi Setenay-guaşe, genç oğlu Savsırıko’yu ilk kez Nart Meclisi “H’ase”ye (Xase) götürdüğünde: “Analara saygımız sonsuz, ama kadınlar istiyor diye her yeni yetme Nartı, H’ase’ye kabul etme gibi bir geleneğimiz yoktur” sözleriyle karşılanıyor.
Hemen ardından bir başka örnek de verebiliriz. Savsırıko, Nart Meclisi’nden dönüşünde kendisini karşılayan Setenay’ın;
“Oğlum, Meclis’te neler görüşüldü bugün?” biçimindeki sorusuna,
“Nart erkeklerinin işi, kadınları ilgilendirmez” yanıtını verir.
Böylece, giderek ataerkil özellikler destanda ağırlık kazanmaya başladı. Bununla birlikte kadına saygı ve değer verilmiyor da değildi. Nartlar kadına karşı kaba davranışlardan kaçınıyorlardı. Eski geleneklere ilişkin anlatı ve sözcükler yanında, günümüz insanlarının söylentilerinde de kadına verilen değeri gösteren yeterince kanıt vardır. Sözgelişi şöyle denir:
“Kadın bulunan yerde
Kılıç çekilmez” (Atasözü).
İki kişi boğuşurken, bir kadın gelip saçını çözüp aralarına girdiğinde, boğuşanlardan biri:
“Sen olmasaydın,
Ben ona ne yapacağımı bilirdim!” der ve dururdu.
Bu gösterdiğimiz anaerkil ve ataerkil özellikler, eskiden Adıgeler arasındaki ilişkilerin tarihsel bir temeli bulunduğunu kanıtlamaktadır. Bu bakımdan destanın Adıge tarihi açısından büyük bir önem taşıdığını anlıyoruz.
Bir Adıge destanı olan Nartlar’ın kapsadığı her şey, -insanların çetin doğa koşulları ve düşmanlarla mücadele ederek yaşamlarını sürdürmeleri, sürekli adalet peşinde koşmaları, merhametli olmaları, yiğitliği, yürekliliği, canını esirgememeyi, düşman karşısında acımasız olmayı, iyilik yapmayı, alçak gönüllü, akıllı ve zeki olmayı, kardeşliğe önem vermeyi, bu özelliklerle koşut olarak Prometheus ve Tantalos gibi, yeryüzü mitolojisindeki motifleri de içermeleri
-bütün bunlar, bu çalışma içerisinde, genişliğince ve yeterince ortaya konuluyor değildir. Ancak bir çalışma, bir etüd boyutu çerçevesinde bunlardan da kısaca söz edilecektir.
Kaynakça:
- K’eraş Tembot. Adıghe ueredızhxer, Mıyequape, s.11-12.
- İlginç şey. Setenay-guaşenin yüz oğlu bulunduğunu, babasının Xnıc (Хнышъ; Khnış’) olduğunu Abhazlar söylüyorlar: “Nartların annesi Setenay-guaşe erkeklerden daha ünlü biriydi. Nartlar dahil herkes ona danışıyordu. Bu nedenle de Nart anası Setenay-guaşeyi altın değerindeki güzel-kraliçemiz diye çağırıyorlardı(Abx.Nİİ arşivi, Abhaz Nartları, III tekst, ”Seteni-guaca”, s.8).
- Oçerki istorii Adıgei, t.I,Maykop,1957, s.28.
Türkçesi: Cevdet Yıldız (Hapi)
Sayı : 2008 03
