19. yüzyılda, 1864 yılı ve sonrasında yaşadığımız ulusal trajedi sonucu, Adıgeler yeryüzünün değişik bölgelerine dağılmış bulunuyor. Adıgeler’in çoğu şimdi Türkiye, Suriye, Ürdün, Almanya, vd. ülkelerde yaşıyorlar. Bu arada ABD’nde yaşayan Adıgeler’e ilişkin bilgilerimiz, yakın yıllara değin son derece azdı; üstelik bu bilgilerin geçmişi yüz yılı bile bulmuyor. ABD Adıgeleri’ne ilişkin bilgi yetersizliğimizin bir nedeni de ABD ile SSCB arasında yıllarca süren “soğuk savaş”tı.
Adıgeler Rusya’daki iç savaş sonrasında ABD’ne göç ettiler. Politik nedenlerle çok sayıda insan Rusya’yı terk edip ABD’ne göç etmişti. Çoğu asker kökenli olan bu kişiler, ailelerini de beraberlerinde götürmüşlerdi. Bunlar yeni düzene (devrime) karşı gelmiş olan kişilerdi. Rus-Kafkas Savaşı sonrasında Adıgeler, Çarlık rejimine sadık kişiler olarak tanınıyorlardı ve Rus Ordusu’nda çok sayıda Adıge bulunuyordu, ama bundan Adıgeler’in bir çıkarı yoktu. Sonunda Adıgeler de ülkeyi terk edenlerle birlikte ülke dışı göçe katılmışlardı.
ABD bir devrim tehlikesi yaşanmayan güvenli bir ülkeydi. Ama orada farklı sorunlar bulunuyordu, insan ilişkileri Kafkasya ya da Avrupa’daki gibi değildi. Enflasyon ve işsizlik yaygındı. Adıgeler’in ABD’ne yerleşmesi kriz yıllarına rastlıyordu. Ayrıca İngilizce de bilmiyorlardı.
1923’te İstanbul’dan NewYork’a giden “Konstantinopol” gemisinde Adıgeler de vardı. Amerika’ya ilk adım atanlar arasında Rus ordu subayı Albay Kadir-Giray SULTAN (Султ1ан Къадыр-Джэрый) ve Şeretlıkolar’ın (Щэрэл1ыкъо) kızı eşi Vahide de vardı. Kadir-Giray, iç savaşa katılan Çerkes Süvari Ordusu 3.Çerkes Süvari Alayı komutanıydı. Ailesi ile birlikte 1921’de Türkiye’ye yerleşmişti.
Amerika’ya göç edenler içinde Kuşuk NATIRBE (Натырбэ Кущыку), karısı Fatime (Şeretlıkolar’ın kızı), çocukları Muhammed, Zulif, Anzavır ve Leyla da bulunuyordu. Yanlarında Kadir-Giray ve K.Natırbe’nin eşlerinin kızkardeşleri ya da Şeretlıko’nun kızları olan Zizıv ve Zehret de vardı.
Başka bir yolcu olan İslam Natırbe,Fedz (Hodz) köyündendi, Çerkes Süvari Alayı mensubu olarak iç savaşa katılmış etkili subaylardan biriydi. Eşi Şıharhan ve tek oğlu Hacı Murat’ı da Amerika’ya götürmekteydi.
1947’de Moskova’da düzenlenen ‘Dışişleri Konferansı’na Kadir-Giray Sultan’ın oğlu Cengiz de (Чингиз) katılmıştı (Konuya ilişkin bir yazı 13 Temmuz 2007’de “Adıge maq” gazetesinde yayınlanmıştır). Moskova’daki konferansa başka bir Adıge de katılmıştı. Bu da A.Natırbe idi. Natırbe adı bir aile adı olarak Koşhabl rayonundaki Natırbıye köyünden (Rus köyü) bilinir. Bahtı-Giray Natırbe de o köydendi. Krasnodar arşivlerindeki bilgilere göre, Bahtı-Giray aydın biriydi, oğlu Kuşuk da St.Petersburg Üniversitesi mezunu idi ve Çita kentinde önemli bir göreve atanmıştı. Çar’ın devrilmesi üzerine eşini ve çocuklarını alıp Krasnodar’a dönmüştü. Kuşuk-Giray, Kuban parlamentosu (rada) üyeliğine seçilmiş ve yerel hükümet bakanı olmuş, Bolşevikler’in üstün gelmesine değin görevi başında kalmıştı. Önce Türkiye’ye, ardından ABD’ye göç etmişti. Kuşuk Natırbe’nin oğlu M.Natırbe seçkin bir eğitimden geçti ve ABD haber alma servisleri ile CIA’de çalıştı. 1947’de Moskova’daki Dışişleri Konferansı’na katıldı. Birçok Avrupa dilini biliyordu. İki kardeş çocuğunun böylesine önemli bir konferansa katılmış olmaları gerçekten ilginçti. M.Natırbe’nin babasının askeri üniforması (цые) halen NewYork’taki ünlü “Metropoliten” müzesinde sergilenmektedir.
İkinci Dünya Savaşı nedeniyle çok sayıda Adıge Kafkasya’yı terk etti. Aralarında tutsak olan, ama SSCB’ne dönmek istemeyen askerler çoğunluktaydı. Bu kişilerin sorunlarını çözmek ve yardımcı olmak üzere, “L.N.Tolstoy Vakfı” başkanı ve ünlü yazarın kızı S.L.Tolstoya, başarılı çalışmalarda bulundu. 1948’de Ürdün kralı Roma’da bulunan 100’ü aşkın Adıge’yi ülkesine kabul etti, ama bu Adıgeler’in çoğu bir süre sonra ABD’ne göç ettiler. Tutsak Sovyet askerlerinin SSCB’ne geri dönmemeleri için, ABD ordu subayı ve ABD’nin SSCB ile İlişkiler Komitesi Başkanı Cengiz Giray’ın etkili çabalarda bulunduğunu belirtmeliyiz.
Bugün Amerikan Adıgeleri, ABD’nin New York eyaleti içindeki Paterson kentinde yaşıyorlar. Bu Adıgeler içinde Ğuk’etl (Гъук1эл1), Yemıtıtl (Емытылъ), Ş’evapts’e (Шъэуапц1э) gibi birçok aile bulunuyor. Değişik dönemlerde ABD’ne yerleşmiş olan Adıgeler’in toplam sayısının bugün için birkaç bine ulaşmış olduğu söyleniyor.
Kaynak: Adıge maq (26.10.2007, internet)
Çev: Cevdet Yıldız.
Sayı : 2008 03
