Wunafe “Karar Toplantısı”
Xabze Toplumunda çıkan sorunların çözülmesi için, yargı mekanizmasına gidilmeden önce çıkan sorunun görevlendirilmiş, yani seçilmiş Thamadeler aracılığıyla çözümüne önem verilmiştir. Pozitif anlamda mahkemelerin var olduğu devlet ve toplum şekillerinde bile Xabze toplumu sorunları öncelikle wunafe ile çözmüştür. Bu anlamda olmak üzere:
- Bir soyun bireyleri arasında olan sorunların çözümü,
- Soyların birbirlerine karşı yaşadıkları sorunların çözümü,
- Köyler, mahalleler arasındaki sorunların çözümü,
- Kısaca çözülmesi gerekli bir sorunun çıkması durumunda, bu sorun birWunafeile çözümlenirdi. Bu Wunafe’dealınan kararlara da ilgili tarafların ve bireylerinin uyma zorunlulukları vardı. Bu anlamda Wunafe, sorunların yargılamasız olarak çözüldüğü bir kurum idi, diye tanımlayabiliriz.
Kısaca olumlu ya da olumsuz bir sorunun varlığı halinde, bu soruna toplumsal dengeyi bozmadan bir çözümün bulunması için toplantılar düzenlenirdi. Bu toplantılarda görevli olarak toplantıya katılanlar, tamamen tarafsızlık içerisinde kalarak, sorunu kendi aralarında tartışırlar, sorunun taraflarını dinlerler, ilgili tanık ve diğer kimseleri huzura alarak dinlerler ve böylece sorunun çözümünü gösteren sonucuna ulaşırlardı.
(..) Diğer taraftan Wunafe toplantısı özeldir, genel değildir, tek konulu olarak yapılır. Yalnız şunu açıkça belirtmek gerekir ki Wunafe toplantıları Xabze toplumunun vazgeçilmez sorun çözümleyici bir yoludur. Hatta bu toplantılar, tarihsel süreç içerisinde o denli yaygındı ki Xabze toplumunun bireylerinin yargıya gitmiş olmaları aykırı ve ayıp sayılırdı.
Adige Xabze uygulamasında Wunafe toplantıları, çok önemli sorun çözümleyici bir işlevi daima yerine getirmiştir.
Kengeş-Kengeşeuğ “Danışma -Danışman”
Bu kavram danışma ve danışılan kimse anlamına gelmektedir. Xabze normları uygulanırken ve çıkan sorunların nasıl çözüleceği düşünülürken, daima toplumdaki bilge kjşilerden yararlanılmıştır. Bu bilge kişiler gerek yaş, gerekse deneyim ve bilgi sahibi kimselerden oluşurdu. Ayrıca sorun çözebilme yeteneği, toplum tarafından güvenilen kişilerdi bunlar. Zamanla bu kişilerin sınıfsal ilişkileri de gündeme getirilerek, saygın ve hatırı kırılamayacak kişiler olmasına dikkat edilirdi. Bu kişiler kadın ya da erkek olabileceği gibi, onların eğitimli olmalarına da önem verilirdi.
Deonığe “Dinlemek”
Toplumsal yaşamda sorun çözme olayıyla karşılaştığımızda, sorunun tarafları olan birey ve ailelerin çok ciddi bir durumuyla karşı karşıya gelmekteyiz. Zira sorunun çözülüş şekli, taraflara verilen ceza ve yaptırım, ayrıca hak ve onurlandırma gibi durumlarla ilgili meclisçe uygun bulunmuş ve verilmiş olan karara tarafların itiraz etmemeleri, bu kararı dinlemeleri, uygulamanın kesin bir kuralıydı. Buna uymayanlar toplumda, Xabze normlarına uygun olarak alınan kararları dinlemeyenler olarak nitelendirilirdi ki bu da Xabze toplumunda çok ciddi olarak bağışlanmayan bir durumdu. O yüzden bu kavramın ayrı ve çok önemli bir yaptırım gücü de vardı.
Xofeşenığa “Hakkını Alma”
Karar vermeye yetkili olan kişi veya meclisin, taraflar için alacağı ve uygulayacağı kararın; sorunun içeriğine göre, tarafların sorun karşısındaki durumlarına göre, hatta zamanla feodalizmin gelişmesi sürecinde tarafların edindiği sınıfsal yapılarına göre, kabul edilebilir olması, muhatabına hem toplumsal, hem psikolojik olarak uygun olması gerekirdi. Burada önemle dikkat edilen durum, suçlu tarafın toplum içinde küçük düşürülmemesi, onur kırıcı bir durumla karşı karşıya bırakılmaması, çok önemli sayılmaktaydı. Buna karşılık diğer tarafın da abartılı bir hak ve saygınlık elde etmesi, toplum tarafından kabul edilmemekteydi. Bu bakımlardan karar makamının taraf tutmaması, yansız davranması ve o konuda yeterli olması çok önemliydi.
Sayı : 2009 06
