Kajer Valera, Tarihçi
Çeviri: Erdoğan Yılmaz
Bu yazıda ele alacağımız konu, 18. yüzyıl ile 19. yüzyılın ilk yarısındaki Adige Xase’lerin toplanma özellikleri olacaktır.
Bölge pşı’sının, ona bağlı veya onun yönetiminde olan diğer pşı’ların xase talepleri olduğunda nerede toplanılacağına karar verme yetkisi vardı. Fakat tüm Kabardey’i ilgilendiren bir konuda xase yapılacak ise xase’nin nerede toplanacağı konusunda karar verme yetkisine sahip olan kişi, pşı’ların pşı’sı “pşı txamade” idi. Xase, geleneksel olarak, pşı txamade’nin veya onun work’larının topraklarında yapılırdı; çoğunlukla da köylere uzak alanlar seçilirdi.
Xase’ye katılanlar arasında birbirine düşman sülaleler veya aralarında sorun olan pşı’lar varsa, yer belirlenirken özellikle bu konuya çok dikkat edilir; xase’nin yapılacağı yerin, bu taraflardan birinin topraklarına yakın olmamasına özen gösterilirdi. 1753 yılının sonbaharında yapılan ve Rus ordusundan da komutanların aracılık ettiği, Kabardey’in iki parçaya bölünmesi konusunun görüşülüp karara bağlanması umuduyla toplanan xase’yi buna örnek olarak gösterebiliriz.
13 Haziran 1747’de, Kızburun ormanının kıyısında, birlikte hareket etme kararı veren üç pşı, xase topladı. Kırım Hanı’nın şikâyetleri görüşüldü. Toplantıya üç grubu temsilen katılan pşı’lar, Beçmırza Batokue, Kurğokue Mıhamet, Ketıkue Jambolet’ti.
Bundan altı ay sonra, yine Kızburun ormanının kıyısında, 1748 yılının şubat ayında bir xase daha toplandı. Bu xase’ye Kurğokue Mıhamet ile Ketıkue Jambolet gruplarıyla katılmışlardı. Bu pşı’lar, Beçmırza Betokue ve diğer pşı’lara haber vermeden Kırım elçileri ile toplantı yapmışlar; Kırım Hanı’na bir mektup yazarak Ruslar, Hatokuşokue Kasey’in Kabardey’den sürülmesini bahane edip Kabardey topraklarına saldırırsa nasıl bir tavır alacağını sormuşlardı.
Xase’ler köylerden uzak alanlarda, orman kıyılarında toplanırdı, sadece bir bölgenin xase’si söz konusu olduğunda da aynı kural geçerliydi. Örnek verecek olursak; 31 Aralık 1748’de Hatokuşokue Kasey’in kardeşleri, onların yönetimindeki work’lar ve Anzorların da katıldığı bir xase toplamışlardı. Toplantının gizli kalması gerekiyordu ki bu xabze’nin gizlilik kuralına dayanmaktaydı, o nedenle diğer pşı’lar ve onların yönetimindeki work’lar bu kurala uyuyorlardı. Sülaleler birbirine düşman ise, bir tarafın, sorununu diğer tarafın bilmesini istememesi de xabze’nin gizlilik kuralına uygundu. Büyük pşı, pşı’ların pşı’sı durup dururken “Xase yapacağım, etrafımda toplanın” diyerek xase kararı veremezdi. Bunun nedenlerinden biri ve en önemlisi şuydu; tüm Kabardey’de pşı ve work’lar arasındaki husumet nedeniyle korku ve güvensizlik hâkimdi, bu yüzden bütün pşı’lar diken üstündeydi.
Xase’yi toplayacak olanların da toplantının nasıl geçeceği, neler görüşüleceği ve katılacak bütün taraflardan bu konuların onayının alınması gibi sorunları önceden çözmeleri gerekiyordu. Yaşlıların en büyük kaygısı ise xase’ye katılacak kişilerin can güvenliğinin sağlanmasıydı. Bunun dışında, yer seçerken atların kolay yiyecek ve su bulabilecekleri noktalar değerlendirilmeliydi. 1753 yılında yapılan xase’de çok uzun tartışmalar olmuş, toplantı Şecem’deki bir tepede başlayıp Dohutamış yakınlarında, Karadeniz kıyısında bitmişti.
Yer seçimi konusunda herkes hassas davranırdı. Xase’ye katılacak pşı’lar arasında herhangi bir sorun olmasa ve yer konusunda anlaşmış olsalar dahi (örneğin Mezdeug’de olduğu gibi) xase köy dışında bir alanda toplanırdı. Pşı’ların ve work’ların katıldığı, Baksan grubu ile Kaşkatau’da yaşayanların da yer aldığı, 1767 yılında ocak ayının 12’sinde başlayıp 21’ine kadar devam eden xase, yerleşim yerlerinden yaklaşık on kilometre uzaktaydı. Ancak xase’nin yerleşim yerlerinden uzakta yapılması kesin bir kural değildi, seyrek görülse de xase’lerin köylerde toplandığı zamanlar olmuştur.
Benzeri bir xase, Hatokuşokue Kasey’in Kabardey’den sürülmesi konusunun görüşülmesi amacıyla, 27-29 Kasım 1748’de Beçmırza Betokue’nın köyünde toplanmıştı. Konu bu toplantıda karara bağlanamamış; Kambakue’nın köyünde, 15 Aralık 1748’de tekrar başlayan xase’de ayın 28’ine kadar tartışılmıştı. Burada şunu hatırlatmak gerekiyor; bu xase’ler köylerde toplansa da bölge olarak Cılahsteney’de yapılmıştı. Cılahsteney ise Büyük Kabardey’den epeyce uzaktı.
Hatokuşokue Kasey de 1763 yılının 19 Aralık günü “yönetimindeki bütün work’ların köyündeki xase’ye katılmaları” kararını verdi. Ancak toplantının nerede yapılacağı konusunda karar vermek bugün dahi çok zor ve o yıllarda Kasey’in yönetimi altında çok sayıda köy ve sülale vardı.
Xase’nin yapılacağı yerin seçiminden söz edip de nasıl yapıldığından, nasıl yürütüldüğünden bahsetmemek olmaz. Belgelerden anladığımız kadarıyla pşı’lar ayrı, work’lar ayrı toplanırlardı. Ayrı ayrı yerlerde toplanarak aldıkları kararları birbirlerine sözcüleri aracılığıyla iletirlerdi. Y. Potoç’a göre, gruplar birbirlerine sözcü gönderirlerdi ve bu toplantılar kavgasız gürültüsüz, çok güzel geçerdi.
Eğer xase’ye katılan gruplar arasında düşmanlık varsa, toplantıda yer alan her birey, istenmeyen olayların meydana gelmemesi konusunda dikkatli davranmak zorundaydı. Bölgedeki Rus yöneticiler xase üzerine pek çok yazı kaleme aldılar. 7 Ekim 1753’te Beçmırzaların mezarlığının yakınındaki bölgede konaklayan Rus yöneticiler İ. Barkovsk ile P. Tatarov, Şecem Nehri kıyısında yapılacak xase’ye aracılık edeceklerdi.
10 Ekim’de xase’ye, taraf olan Baksan grubu ve Kaşkatau’ların pşı’ları ile work’ları da geldiler ve Rus yöneticilerin kaldıkları yere yakın olmak üzere, nehrin birer kıyısına yerleştiler. Gruplar aldıkları kararları diğer gruba direkt olarak söylemiyor, elçilerle bildiriyorlardı. Her iki grubun da tayin ettiği sözcüler, Rus yöneticiler, work’lar ve beygul’lerden oluşan aracılar, grupların elçilerinin getireceği kararı bekliyorlar, sözcüler bu kararı diğer gruba ulaştırıyorlardı. Anlaşıldığı kadarıyla, bu grupların sözcüleri konularında deneyimli kişilerdi, sözcülüğü profesyonelce yapıyorlardı. Örneğin Kaşkatau grubunun sözcüsü olan Şıpş Aliy, bu görevini 1753 yılı öncesinde olduğu gibi sonrasında da uzun zaman sürdürdü. Xase’lerde bir grubun sözcülüğünü yapabilmek için yiğitlik, şan-şöhretin yanı sıra keskin zekâlı da olmak gerekiyordu. Sözcüler, Kabardey krallığındaki pşı’lar, work’lar arasındaki ilişkileri çok iyi bilen, dış politika konusunda da deneyimli kişilerdi. Bu yüzden Kabardey’e komşu krallıklar, bu kişileri çeşitli hediyeler vererek yanlarına çekmeye çalışırlardı. Tatarov sözcülerin bu özelliklerinden yazılarında sıkça söz etmiştir. 1761 yılının 3 Mayıs günü pşı’larla work’ların toplandığından bahseden Rus yönetici şöyle devam eder: “Baksan grubundaki pşı’lar, konuyu tartışabilmek için onları yalnız bırakmamızı istediler, tartışıp bir sonuca ulaştıklarında bizi haberdar edeceklerini söylediler. Sonra Tambiy work’larından Doletmırza Hapaşe ile Anzor Sosrukue’yı sözcü olarak tayin ettiler.”
Grupların görüşmesi sadece elçilerin aracılığıyla sınırlı değildi; xase sırasında oluşturulan ayrı oturma alanlarında bir araya gelen taraf mensupları görüş alışverişinde bulunurlardı. Elçiler ise xase’nin başladığı andan bitimine kadar sürekli hareket halinde olurlardı. Ne zaman ki taraflar arasında anlaşma sağlanır, alınan karara uymak üzere yemin etmeye başlarlar, ancak o zaman oturmaya vakit bulabilirlerdi. (Devam edecek)
(Oshamahue – Adige edebiyat dergisi, 1992 yılı, 4. sayı – 2008 yılı, 1-2. sayı.)
Xase: Adıge meclis toplantısı
Xabze: Çerkeslerin yazısız anayasası
Pşı: Prens
Pşım yapş: Pşıların pşısı, yani kral
Work: Asil
Lıhukuel: Özgür köylü sınıfı
Mezdegu: Bugün Mozdok olarak anılan, Hıristiyan Adıgelerin yaşadığı Osetya’daki bölge.
Thamade: Seçilmiş delege, toplantı yöneticisi
Kaxe Adigeleri: Batı Adıgeleri
Han-Ceriy: Adıge tarihçi ve yazarı
Sayı : 2009 06
