MIWUQEPIRE ŞÜALH…

Nefşşağuem, zıguerem yinew zeriğegumeç’ı­rer qıxeşew, çemeş meleş neç’xer Hasane qı­zepi­k’u­haxew bere axeтığ. Axemi тınçıp’e aximığua­тew qaxeç’i, çeti, thaçeti, bzıwui be­ş’ağew zışımı­wupxhuejıre şagu zeğueç’ır qıri­k’u­hıç’ew dewuçüağ. Awujıre yilhes zawulem zıde­mıguşı’e­jıştığe ğuneğur wunem qi­ç’ığew zélheğum, qıxeşew guş’öze aş dej yеjağ.

— «Wuipçedıj ş’ü wexhu apşi, Hanas!»

Wuneğuit’ur zerezexehaştığe qelepççejjıyеw zızefegubjıxem xa’ul’ejıpeğağer, psınç’ew yеççal’i Hasane qıxitxhıjığ. Azıfagu zi qimıxhuheğaxem fedew, qelepççejjıyеr fıze’uixıze, ğuneğum ‘ape fişeyiğ;

— «Qak’ue, qak’ue, qéblağ, Hanas! Mew qıdahi t’ek’ure jı qeteğaş. Pç’ıhap’e halemetew slheğuğer qıpfes­‘ue­ten, wuiş’öş’ guere weri aş qép’uel’en…»

Ğuneğur zeguerem tzıf bereçetew şıtığ. A téplher cıri téweştığe, aw yeşönım pışağe zıxhu­ğem qışéğe­jağew yıgu yışterer meç’e dede xhuğe. Zıdaxe a’uere tzıfır yеwubı, nıbceğu fegubjıme, diş’ere şşefır wuram qebar yeş’ı. Que gubjığem fedew yınegu plhıj rénew ze’eğe­hağ. Yezığeşön ş’öş’ırem beşreb etikеtım fedew yеpç’ı. Wape sıdiğue qifağemi, arqır aş ç’et, yılhı xet, yigupşıse­xem axelh. Marı cıri «gramişşer»[1] pağuexınım şıguğew ğuneğum yiselam çefew qıréğeğezejı, ‘apew qıfaşeyiremi gu’ew lhe’abe. Aş xetew qelepççeşha’um yеlhepawe, zırimığebecı ş’öyiğow qelepççe blıpqım zétxhuerem, ğuç’ı ‘unew aş qıxep’iyıç’ırer yı’e xéğe­zıhajı.

— «A nıquem fal’eze l’ejın! Guç’ı’une paptzer «ze’uxığew» qemığanew tép’uent’ejı xhuştığe­ba?»

Hanase ğumı-t’ımıze lhew qiççırem ğuantk’ue ç’imı­ğetk’ow, yı’egu riğelhadeştığe. T’ek’u aş qızeri­xhow zıxiwu’ubi rişüğ. Jı qışenew yışha qızé’atım, yı’agu qineğe lhı cef ğuantk’uem arqımew qıxewuğem Hasane zıqı­riğepxhuetağ.

— «Mı-de mı slheğurer! Ade «véçnıy dvigatél» xhu­rep a’uağeba?» Hasane yılheğuğer psınç’ew qıridza­ğew, yığeş’ağow ğuneğum yеplhıştığe.

— «Ade carı! (Vot eta da!) Arqım yеşö – lhıntfem reççe, lhım ar xehaşş, yеğewtaşö. Ç’eç’ıjı xhume, aş xepıce – lhı fıj «dedzeğur»[2] qıréğe­ççı, aş ar yеşö, lhım xehajışş, yеğewtaşö. Ç’eç’ıjı xhume, aş xepıce, lhı fıj dedzeğur qıréğeççı, aş ar yеşö, lhım xehajışş yeğewtaşö. Ç’eç’ıjı xhume aş ar yeşö… Mıwuqepıjıre şüalh! Yeplhelh, anah thatsew txetım nasıpışxue Tham qızereritığem! Cı wel’ejıfe çapıç yımığek’uedew zışıfayеm yеşöw dunayim tétışt!» Yеmınetzıxew Hasane ğune­ğum lheş dedew yеxhuapseştığe.

— «Qiğaxhu, cenejjır mestı!»

Hanase t’ısıze qédzı. «Weş feder melha’ua? Tıde se qisebğexışt? Si’ep» qiç’ew ğuneğum yıtame zızefişe­ç’e, qızeç’ene; — «Tzıfxem a’ue zexhum sş’öşş xhuğep aw, Hasan, déle dede wuxhujıpağ. Wumıdéleme, yеmığeşöşt tzıfım sıda wuqızfé­ceştır?! Sıdıç’e aş wurişıç’ağa!?»

Hanase xhuaneze qetecışş, yеjejı.

— «Hanas, a Hanas, aşşıw, ze qewuçü!» Ğuneğur dimığeç’ıjı ş’öyiğow Hasane aş yıpe yеwuçö; «pç’ıhap’ew slheğuğer qıpfes’uate sş’öyiğuağ…»

— «A zişüalhe sepalhe xhun, sıda beşreb neç’ fedew wuwuk’uereyеw sape wuqızıç’inağer?! Se çülha­bjjer zılhaque tétım sıfed. Segu’a. «si yeğeşüak’uexer (zepravşikxer)» (Yezığeşönç’e zışıguğıre guerex) s’a­ç’ebğeç’ıjıştıx!»

Hanase qızeç’enağew ğuneğum qı’uerem yеmıde’ow zepéwutı:

— «Sıd pç’ı­hap’a zıfap’uereri? Sıweplhıme wéşöğe zepıt. Pç’ıhap’e plheğunır xeğeç’i, wui wunapççi wumılhe­ğujew mafe qes wuqıdahajı…»

— «A Hanas, sipç’ıhap’e weri wuxetışş arı wuxezğeda’ue zıç’ısş’öyiğuer. «Bereskeşxue çeşım plheğurer nefap’e mexhu» a’uağ, aş yi mehane tışığuazeme qıtşhapenba?! Marı cıri sınegu wuç’et. Cadew, zeç’eme wanah lhagew, waqıxeşew…»

— «Xeta, ubığuenççe xhun, cı sızıxebğewu­çüa­ğexer! A nu, stop! (K’ue xhun, sıze’unejığ)»

Yışha gupşıse guere qilhe­dağew, sardélke begığem fedew yı’axhuambe Hanase qé’atı;

— «Zeç’emi wanah lhagew kupım wuqı­xeşıştığe» p’uağa? Tak-tak! Stogrammen momenten! Xeta sıqızıxeşıştığexer, mew dexe-daxew, Xesı[4], upç’ew qe’uat şşıw: lhe’uek’ue-yеşök’ue kupa, pénsiyеyişüxa, hawme, qualhhame ağepşığe qulıquş’e (çinovnik) yеşüak’uexa? Ze axem saqıxeğaplhi!»

— «Xhyar!» ueba! «Xhyar» amı’ow pç’ıhap’e qa’uata, Hanas?» Qıriğejenew zeguewutımi, yеğaş’ere şenım peş’üék’uenç’e Hasane qeme­xheşağ.

— «Xhyar!» se s’ueme, steçan neç’ır zinasıp xhun, wuipç’ıhap’e xhyar xhuştıme, zı gramewui qısşıxhunep. Ari serıme zixhyarıştır. Xhyar!

— «Xhyar qıtexhul’. Weş’a…»

Hasane gu’ew pç’ıhap’er qı’uetenew qıréğaje.

— «Mıde, mı déler, zere’uşır! «Xhyar qı­texhul’!» yе’ue. Usyök, Hanas, aş yı’uerer — «qı-te-xhul’». Yeşök’ue kupışxue değu guerem wuqıxeşew wuxilheğuağeşş, cı zıqıbguédze».

Hanase zexixığer yığeş’ağow yigupşısexem aşşha qıréxı. Yet’ane ‘aşhatétişxue xhuğaxem fedew, neplheğu wenteğuç’e ğuneğur qıtzıtzıze, qıtékuwe:

— «Wu’uerıjörew wuşımıtew, mew a kupım sıxe­ğaplh, qıs’uç’exeme sş’ejınxew!»

Ğuneğur zerebğeqejjıri, gubjıme ‘abjımç’e zıwuhanır zeriç’aseri Hasane yеş’eti, guş’ıeğu yış’ınç’e sıdığui fayеştığep, aw sıd yış’eşt, pç’ıhap’er zıguerem fimı’uateme, yеjıri zeguewutışt.

— «Bereskeşxue çeşır yıç’em fek’uağew, nefılhır qızışıç’idzıştxem adej pç’ıhap’ew slheğurem pç’ent’eps ççı’ar qıstıriğeç’ağew sıqelhe­tağ. Sinıwe yınit’u guç’eğu nepsıtsexem qamığe­plhejew, yı’a ç’ezezıze, ‘aplheç’ tzıneç’e sınat’e qıtélheç’ıhaw saşhağı yitığ».

Yıgu té’un­ç’eji Hasane qıriğejağ:

— «Sıd guşa, l’ıjj, qıwexhul’eğaper? Psexexır qızı­şharıhağem fedew wuşe’upe xhui sıguç’e yipxığ. Ze wuqeplhejığeme uefep. Fııw-fıw! Fıw! Wuzeşüağe guşeri sıd şışa? Kudem xaş’ıç’ı xhuğa mı tumı xhun arqew şüzaşörer? Sıdew şüme ‘ayе deda qıpıwureri?! A si Tha lhap’! Tisabıyxem guç’eğu qafepş’ınew sıwelhe’u. Mır wyateç’e sıd ç’erıpxın»…

Sinıwe yi yеğaş’ere wered, çıjeç’e sthak’ume qi’ueştığe.

Nap’er qes’ati sıqızıdeplhıyеm, upççapççew saşşhağ yitır nıwe dede zerexhuğaper aperew qesıwbıtığ. Yilhes şeç’ıre tfırem yihağe bzılhfığer tusnaq dede xhupeğağe. Aş sıqığe­ştağew, t’ek’ui sıguç’e sıqığemexheşağew, yinıbjıç’eğur qesıwbıtı­jınım sıç’enetzew sınap’e zetéslhhajığ. Mı thamıç’em yi nıb­jıç’eğum qébğuk’uexerer qızezığeplheç’ı­jıştığe téplhew yi’aği, sıgu ğerew zıwbıtığeğe bgi, pxeç’i, k’uaç’i bere salhıxhuğ. Haleç xhun arqım yılhesıhağe şham silhequewuhağ, aw zıpari yizğuetejığep. Axem aç’ıp’eç’e mele’içew cenetım yеzışejağexem zaqı’aç’iwuti, beşreb qutafexer zıtétequeğe cahnam ğogujjew sızıtétım qaş’ütélhedağew, qısç’e­lhıcew sane’u qiwuçöştığ. Pç’ıhap’e hazabew slheğuğem yıç’ı’u sinıwe yitéplhere yithawsıxe maqere qızaxexhuejım, sfemışı’aw sıqegırzığ…

— «Winıwue yı’a stxhağew qıpşifağeri, we wuzığe­gırzığe gupşısexeri, Hasan, zıç’i si şıç’a­ğexep. Plheğuğer qe’uat! Mew saç’eğ ç’et kupım psınç’ew qınesi sıxeğaplh!»

Ğuneğum yımaqe qı’atıze, Hasane cıri qıtéxhupç’ağ.

— «Marı, marı axemi saqınesışt… Weş’exeba weri, Hanas, Tham ş’öşşnığeşxue fızi’e bıslhımenxew qıblem zıgu ğezağexem afedew, yeşüap’em zı’u ğezağew nefşşağuem wuramım qıtézeretaquexerer!? A kupır selheğufe sızeguewutew nefşşağuem, pç’ıhap’em sıxetew, saqıxelhedağ. Mıxer zexhuepsejxew, şhac gramm pççağew tığuase yinasıp qıhığemre «bjjaquew» qa’aç’efağexem aş’üraşşüğe beşreb pççağemre zızefa’uetejew zexetığex».

— «Hasan, qeğeç’eç’! Zıguere yеşö xhume, zı’ups zıdırıjew mış tét kupır mafe qes se sınegu ç’et. Sıqıze­témıçew a lheptzejj kupır uğezıç’i, sızışharıt kupır, sa’uç’eme s’aç’emıç’ınxew, ‘apç’ı-lhepç’ew (poln-n-new) sapaşha qiğewuçüex!»

Hanase qinıç’e zızeri’ajerer qıç’ezığetxhıre şhar, wurıs qeb tzıneşxuem fedew, qıpıwuplhıjıç’ığ.

— «Marı, Marı axemi saqınesışt… Bleç’ığe mafem ğuantk’ue sçiy yеxığepti, şöwum mışşer zızerefişew, arqımer nah lheşew qızı’uwurem yıdej seri jjejjıyеm siqudıyıştığ. Yeşöğe halelıjj guerem lhıxhuze kupım yi gupçe aş sırişağ. Arı şhayе, bedzer zefışıtıç’em mıxeri ze’iğehağexeba?! A qa’uwure me t’ek’ow sızıç’ene­tzı­ştığeri qısağeşağep. Tığuase sigramişşe zıdezgue­şı­ştığe ç’elejjxem népe «mı surrogatglotım mew qıt’uixı­rer yıpç’e xemılhew yеdğeşenım nahi, jım xerek’uedej» a’ui, a’upexer rağezeç’ığ. «Qısesemerqewuxen faye» s’ui zazıdeseğazem, qıréğeşıp’exem (inkubator) qaşırarağeşıre çetjjıyеxem qarıwunççew qaxeç’ırer yewu’uze zeraşxıjırem fedew qızexawexi, tuçan queğum sıquağa­fi, ya guqeç’ıjxem zaradzıjığ. Te ti lhexhan «qah» zimı’em «mah» yi’eştep» Ğuç’eqanıque Mose zeri’ueştığer xeti guç’e zıdi’ığew, t’a ze­ç’edza­ğew, zım qı’apızırer adırem fişeyıjew, tızefesaqıjew tış’ıağ. Cı mı pеrеstroyke-lhfxem afede dede qa’uewui, qa’uetejewui zexesxığep: «qah» feşhaf ya’ejep. «Qah!» quedıy, yit’ani «qah!» quedıy. Yilhes şeç’ıre yire nah sımıxhuğemi, siguğexer lheğuenççexew, ç’ıwepsımi, tzıfxemi sıryamışıç’eğejew t’ek’u zıqesş’ejıme, sışharixıjew tuçan queğum sıquelhığ.

Dunayim tét yeşüak’uexem yеğaş’ere hazabew até­lhır mış dej Hasane yınegu qıç’eşıştığ, yımaqe qıxe’uç’ıştığ, yınit’u qıra’uetı­ç’ı­ştığ. Aş yi téplhe gur qıfızıştığ, neplheğur qı’uidzıştığ, sıd fede guğeri yıwulheguştığ…

— «Qeğeç’eç’, Neç’aq! Lheptzejj ğuegur weş fede­xem népep zafıxaxığer! Bew, çeşi mafi yamı’ew, ‘aç’ıb qeralxem «ya stratégxer» şöş payеç’e yеgupşısex. Axem «yagumeç’» cı «qıjünesı»quedıy. Zımi şüémı­netzew, xeti qışömınetzew, ca wuzıquelhığe queğuxem afedexem şüaquadzeme şüézeğew, lhe’uek’ue-bzemı’ow dunayem şütétınım axer şüféwusex. Wuinasıpınççağe séde’unew waxhte se si’ep.»

Gubjığew Hasane yi cenepş’amp’e, «xhırxhırxh» qıriğa’ow aş zeréğeççal’e;

— «Ç’eç’ew qe’uat, arqımelhıxhu. Sıqıze’e­mığa­heme, werıç’e nahış’ü!»

— «Zeba, Xensi, sıpthaleşta se’ue?! Arew weguza­jöme, qezğeç’eç’ın», qegu’e Hasane, «sıda’ueme, ateqe pasew zımaqe zıpsıharem fedew, sırıne meqe psığuer ptzımamew gurıt yеca­p’em yi şagu qıde’uç’ığ. Sıplheme, yеcek’ue pş’ık’uşew aş ç’esır şagum qıde­ç’ew selheğu. «Ramığacexew tıde mıxer raşeja­ğexa? Ar se’ue şhayе, xet ğesağe yişıç’eğeja cı?! Oligark­xem aquexew qamışır qıddezı’ığıştxer ‘aç’ıb qeralxem aşırağacex. Çezıw mefeç’ guere qawgupşısığeme, guş’öxeze te ti ç’alexer yeceğuxem (urok) qa­ç’a­şığex. A si Tha zaqu! Sıda tzıfxem ya şı’aç’e nah dey xhu qes, mefeç’ış’ıle zıç’exhuxerer!?» Axem syaplhıze, cewapı­nççe gupşısexer sşha qétacex. «Ğeş’eğuenıba, se’ue, mefeç’ mefe xexığe çemaxhui, melaxhui, ptsejjıyaşi (peguaşi), dak’ui, bzak’ui, kosmonavti zimı’ej cı xeğegum yisıjep. Mı Thar zewağe weterxem yamı’ej zaquer zışılajeştığexe uefş’ap’exer arı».

Caw siaqıl ‘awe-lhawew, slheğureri sıgu qı­lhımı’a­sıpew, yеrağow tuçan queğum sşha qıque­sxı­jığ. Yecak’uexer weramım qızeretéhexew cemeqetxığe­xer,*** tzıf suretxer zerıt ramkexer qa’etıxi qéjağex. Sırıne maqer qeblağeştığ.

---