2002 yılı sonlarındaki bir gecenin ilerlemiş saatlerinde bir TV kanalında Memlükler ile iskambil kağıtları arasında bağ kuran bir dergi reklamına tanık olmuştum. Konu ilgimi çekmişti ancak reklamı yapılan derginin adının ne olduğunu tam olarak anlayamadığımdan ertesi günkü ve daha sonraki günlerde Tarih dergilerinde Memlük iskambillerine ilişkin yazı arayışlarım sonuçsuz kalmıştı. Zaman içerisinde yazının ‘Hürriyet Tarih’ (Hürriyet Gazetesinin eki) Dergisi’nde olması gerektiğinin farkına vardım. Eski kitapçılarda yaptığım araştırmalarda pek çok Hürriyet Tarih Dergisi buldum. Ancak hiçbiri ilgili yazıyı içermiyordu.
İskambil kağıtlarının evrim tarihinde Memlüklerin de (ama az ama çok) bir rolü varsa bugün bu kağıt oyunlarıyla ilgili terimlerinin-deyimlerinin hiç olmazsa bir kısmının Melüklerin dillerinden izler taşıyor olabileceği ihtimalinin göz önüne alınması gerektiğini düşünüyorum.
Bence ehil kişilerin bu konuyu ele almaları, değerlendirmeleri, hiç olmazsa ajandalarına not düşmeleri bir gerekliliktir. Ancak onların bu durumdan haberleri yoksa ne yapabilirler? Ola ki andığım reklamı izleyen olmamış olabilir. Öyleyse benim yapabileceğim kamuoyunu konudan haberdar etmek olabilirdi. Bunu yapıyorum.
Konuyu Jıneps’ten sevgili Yaşar Güven’e açtım. Kendisi onca koşuşturmanın yanında bu konuya da zaman ayırdı. Hürriyet Tarih ekine ulaşmamı sağladı. Kendisine bu satırlar aracılığıyla da teşekkür ediyorum.
Son zamanlarda internet üzerinden yapmağa çalıştığım taramalarla birlikte Memlük iskambillerine dair dört makalenin varlığını tespit ettim. Bunlar yayın tarihleri sırasıyla şöyledir:
P(Portakal) Sanat Kültür Antika Dergisi, Sayı 1, Bahar 96, Yazar: Banu Mahir, Başlık: Memlük İskambilleri
Hürriyet Tarih (27 Kasım 2002 Çarşamba), Yazar: Cengiz Tomar, Başlık: İskambil Kağıdının Tarihinde ‘Made in Türkiye’ damgası
P(Portakal) Sanat Kültür Antika Dergisi, Sayı 33, Güz 2003, Yazar: Banu Mahir, Başlık: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki Memlük İskambilleri
www.hafif.org.yazi.iskambil 22 Nisan 2007 Yazar:Tamil Gerillası, Başlık: İskambil
Listeden anlaşılacağı üzere konuyu gündeme taşıyan ilk kişi Sayın Banu Mahir, 1996, 2003’de aynı dergide ikinci bir makaleyi de kaleme almış. Ben varlıklarından haberdar olmama rağmen bu iki makaleye henüz ulaşamadım.
Sayın Cengiz Tomar’ın Hürriyet Tarih’deki makalesi; tarihte ‘Türkiye’ adlı ilk devleti kuran Memlükler bir alt başlık yapılarak, Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunan Memlüklere ait iskambil destesinin varlığından yola çıkılarak, bu kağıt oyununun Çin’e seyahat eden Marco Polo gibi gezginler aracılığıyla 13. YY’da Avrupa’ya getirilmiş olduğu savını tamamen çürüten bir vurgu üzerine kurulmuş.
Sayın Tomar’ın yazısında bir nokta kafamı karıştırdı. Yazar, “Bugün ‘Karo’, ‘Maça’, ‘Sinek’ ve ‘Kupa’ olarak bilinen bu dört renk grubunun Memlük oyun kartlarındaki karşılığı ‘Kadeh’, ‘Dirhem’, ‘Kılıç’ ve ‘Çevgan’ yani ‘Polo sopasıydı” dedikten sonra biraz ileride kupanın; kadehin tercümesinden başka bir şey olmadığına değiniyor. Başta verilen Karo-Maça-Sinek-Kupa sırasıyla ardından verilen (Memlük karşılığı) Kadeh-Dirhem-Kılıç-Çevgan sırası bir uyumsuzluğa götürüyor. İlk dizinin hangi elemanıyla ikinci dizinin hangi elemanının eşleştirilmesi gerektiği anlaşılamıyor.
‘Tamil Gerillası’ rumuzlu yazarın makalesinde Memlüklerin sineği yani Polo sopası, Jawkan olarak geçiyor. Tomar’da ise Çevgan idi.
Cengiz Tomar makalesinde Memlük destesi içinde diğerlerine benzemeyen üzerinde hilal ve ejderler bulunan bir kağıda dikkat çekiyor. Buna “Joker” diyor. Bu hangi dilin kelimesidir, bu belli değil. Tamil Gerillası bugün Kupa-Maça-Karo-Sinek’i Memlüklerin Kadeh-Kılıç-Dirhem-Jawkan olarak eşleştirmiş. Böyle bir eşleştirme daha uygun diye düşünüyorum.
Burada dikkatinize sunduğum resimler www.hafif.org/yazi/iskambil “Tamil Gerillası”ndan alınmıştır. Ben zanlarımı bunlar üzerinden aktarmaya çalışacağım.
AS (Birli-Bey) ÜZERİNE
Meydan Larousse Büyük Lugat ve Ansiklopedi, Cilt1, Sayfa 708, “As” maddesine göre; “Latince ‘as’ para biriminden” açıklaması var. Kağıt oyunlarında birlinin-asın- üstün tutulduğu göz önüne alınırsa, para da günümüzün yükselen değeri olarak anlamsız sayılamaz. Ancak, iskambil kağıtlarının Avrupa’ya tanıtılmasında Memlüklerin rolü hesaba katıldığında Memlüklerin dilinde “As” anlamlı bir kelime midir? Araştırılması gerekir.
Ünlü Abhazolog B.Ömer Büyüka “Abhaz Mitolojisi Anaç mı?” adlı önemli eserinin ön sözüne şu paragrafla başlamış, alıntılıyorum:
“İlk toplum adı -görünüşe göre- As’tır. Kafkas Otoktonlarının ortak adı bu idi. Değişik söylenişleri ve türettikleri toplum ve yer adları binlercedir. Bunun kadar bol sayıda toplum ve yer adları doğuran başka kelime yoktur. Doğurduğu kelimeler, insanlığın ve medeniyetin Ön Asya’daki en eski ulus ve yer adlarıdır. Bunlar Kafkas aslının eskiliğinin ve yaygınlığının başka belgeleridir. Bunlar göz önüne alınmadan yazılacak insanlık ve medeniyet tarihinin çok yetersiz kalacağına inanıyoruz.”
Bu alıntı göstermiş olmalıdır ki “Latince ‘As’ para biriminden” açıklaması bu konuda yapılabilecek biricik açıklama değildir. ‘As’ın Kafkasçada da bir anlamı var. Boş, anlamsız bir kelime değil. Öyleyse biraz daha bilgi gereksiz sayılmamalı.
Söz yine ‘Büyük Usta’nın:
“……..haraket noktası edindiğimiz As etnoniminin burada hüviyetini anlatalım;
Bu terimin başındaki A Apsuvaca (Abhazca) artık ‘1’ defnidir ve dolaylı anlamları da ünlü, üstün, eşsiz ve benzersiz tek o, o tektir. İkinci unsuru olan SI=S’ ise (vuru,vuran) dik, dikey, haraket eden, canlı, canlı yaratık anlamlarında olarak bir çok bileşik sözcüklerin içinde yaşar.”
‘Az’ın As’ın değişik söylenişi olduğunu göz önüne aldığımızda ve Adigece bir sayısının karşılığının “Zı” ve Abhazcada (bugün için) “za-zı”nın bir karşılığı olarak kullanılmamakla birlikte bileşik kelimeler içinde bir anlamıyla yaşamakta olduğunu (zweyza= on ve bir—-> onbir gibi) hesaba dahil ettiğimizde içeriğinde üstünlük ve teklik ima eden alternatif bir kelime mevcuttur ve para birimi kadar göz önüne alınmayı gerektirir.
Ben Memlüklerin “As” ile deste içinde kendilerini temsil ettirmiş olabileceklerini düşünmekteyim.
JOKER ÜZERİNE
M.L. Büyük Lügat ve Ansiklopedi, Cilt 6, Sayfa 700
“Şakacı anlamında İngilizce kelime”
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedi de, Cilt 12, Sayfa 6104
“İngilizce sözcük. To joke-şaka yapmak’tan- şakacı anlamında.
Sayın Cengiz Tomar’ın Hürriyet Tarih ekindeki makalesinden Jokerle ilgili kısmını yine hatırlayalım.
“Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunan Memlük oyun kağıtları arasında, diğerlerine hiç benzemeyen ve üzerinde hilal ve ejderler olan bir kart daha göze çarpar ve bu da ‘Joker’dir.”
Sayın yazar bu “Joker” kelimesinin hangi dile ait olduğunu belirtmemiş, kağıdın üzerinden mi okumuş? Diğerlerinden farklı olduğuna göre bu olsa olsa bugün için “Joker” diye andığımız kağıt olmalı mı demekte? Bunlar belirsiz.
Hilal ve ejderlerden ben “geceleyin gökyüzünü” ve “belirli bir yıldız” veya “yıldızları” anlıyorum.
Günümüz Jokerleri dikkate alınırsa bu görülebilir. (Saray soytarısı) çizimi ve dört köşede yer alan birer yıldız. Soytarı, Memlük iskambil destesinde yok. Bunu İngilizce konuşan birileri resme dahil etmiş olmalı. Kendi dillerinde de anlamlı kılmak için.
Belirli yıldız veya belirli yıldızları göz önüne aldığımızda “şakacı” anlamında İngilizce kelimeden veya İngilizce “To joke’den yaklaşımına alternatif olabilecek akla mantığa uygun bir alternatif kelime Memlük dil departmanında mevcut mudur? Buna bakmamız gerekir.
Adigece, Juağor, belli yıldız, yıldız olan Juğoher, juağoher yıldızlar.
Abhazca Juigara (İnek kaçırma yolu)
Eskilerde inek kaçırma işi geceleri Kutup Yıldızı rehber edinilerek yapılıyordu.
Sanım şu; İngilizce konuşanlar yukarıdaki kelimelerden birini almış ve saray soytarısı resmiyle (to joke-şakacı olanı) kendi dillerine uygun hale getirmiş olmalılar. Bu arada yıldız, yıldızlar baki kalmış.
KUPA ÜZERİNE
MlBL ve Ansiklopedi, Cilt 7, Sayfa 639’daki Kupa maddesinde “Üzerinde kırmızı yürek şekli olan” açıklaması yapıyor. İsmet Zeki Eyüboğlu -Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü
“Latince “Cupa”dan (fıçı, varil) kupa (su içme kabı) açıklamasını veriyor.
Abhazca; Kuaba=Kara görünüşlü,
Kuabı = Suyu yana akıtmayan
Kuab= Kazan
Fıçı-varil açıklamalarından daha az makul değil.
www.hafif.org/yazi/iskambil’de “Tamil Gerillası” rümuzlu yazar makalesinde;
Kupa için Farsça “Tümen-Tuman” (10.000 kişilik askeri birlik) tanımını hatırlatıyor. Böyle bir durumda şekille uyum nasıl olacak?
Kadeh resminden “Tümen”i nasıl anlayacağız? Kadeh’in Farsçası İsmet Zeki Eyüboğlu’na göre “cam, sagar” iken!
Abhazca Ad. Kup-Gup (Küme, heyet, birlik)
Abhazca Gupra (Askeri Birlik)
Kupa’nın evrimindeki son halka (kırmızı renkli yürek) şekli bile bir etki taşıyor olabilir inancındayım.
Abhazca Ad. Guapa-guape
“Gönülün lütfu, hoşlanılan, hoşlandıran
Kupaya dair aktarabileceklerim bunlar.
MAÇA ÜZERİNE
Maça ile ilgili olarak Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedi şöyle diyor;
“İtalyanca Mazza’dan”, İsmet Zeki Eyüboğlu. T.D.E Sözlüğü
İtalyanca “Mazza”dan (değnek-sopa) maça açıklaması veriliyor. Eyüboğlu’nda Mazzo (çiçek tutamı, demet) kelimesi de dikkate alınıyor. (Resmin gösterdiği kılıç?)
Ben Adigece kılıç “Çate” kelimesinin Ma ön eki alarak büyük kılıç anlamında Maçate’den Maça veya bu kelimeyle birlikte çağrışımla Abhazca “Mçı” güçlü kelimelerini düşünüyorum.
Sanılarım bunlar. Değnek, sopa veya çiçek demeti kadar dikkate alınmayı hak ediyorlar.
SİNEK ÜZERİNE
Sinek- Polo sopası, Çevgan- Jawkan (Tamil Gerillası’na göre)
Jawkan- için meşe palamutunu da dikkate alarak
Jawkan Abhazca “Gölge yer” Adigece “gölgede kalma” ile ilgili olabilir. Polo sopasıyla ilgisini saptayamadım. Ancak resimlerdeki meşe ve meşe palamutuna yapılan göndermeler Kodış, Kotij, Kodacı (Ab) ulu meşe ağacı gölge bağlantısı. Bir vakitler Kafkasya’da tüm önemli kararlar bu ulu ağaçların gölgesinde alınırdı.
Jawkan oyunda cezaya uğrama veya cezadan kurtulmayla ilgili bir durumu anıştırmak amacıyla kullanılmış olabilir. Polo sopası gösteriminin İtalyanca “Bastoni”, İspanyolca “Bastos”a dönüşmüş olmasından Hz.Musa’nın yılana dönüşmüş bastonu-asası- etkili olmuş olabilir mi? İngilizcedeki Snake (yılan) okunuşu Sıneyk etkili olmuş olabilir mi?
Renk grupları arasında bir hiyerarşi varsa ve sinek en güçsüz kabul edilirse (sinek siklet gibi) Türkçeye bu zayıflık anlamıyla da girmiş olabilir.
KARO ÜZERİNE
Köşesi üzerine dikili kare veya baklava dilimi şekli şüphe çekici. Bu şekilde dizayn edilmiş bir Memlük “Karo”su bulunursa ve böyle bir karo bugünkü gibi kırmızı renkli olmak yerine siyaha (kara-kare) boyalı bulunsa söylenebilecek sözüm olabilirdi. Böyle bir olasılığı not etmek gerekir düşüncesindeyim.
İSKAMBİL ÜZERİNE
“As”ların (etnonim) deste içinde kendilerini birli, bey, Aslarla temsil ettirmiş olabilecekleri göz önüne alınır ve Memlüklerin fal da bakmış olabilecekleri beklenebilirse “İskambille, Fransızca Briscambille” adından açıklamasının bir alternatifi olabilir.
96 kağıtlık İran destelerine karşın, Memlüklerin 52 kağıtlık desteyi yapmış olmaları benim ilgimi çekti. Neden 52? Ben bunun takvimle ilişkili olabileceği şüphesini taşıyorum. Günümüzde yaygınca oynanmakta olan “okey” oyunu iskambil destesinden etkilenmiş görünüyor. Şayet ilk on sayının üstüne oğlan kız ve papaz için on bir, on iki ve on üç sayısal değerlerini düşünürsek dört renk grubunun toplam sayısal değeri 364 etmekte. Neredeyse bir yıl. Ancak bir gün ve bir çeyrek gün eksik. Bu eksikliği kapatmaya joker yeterli olabilir mi?
Ben Memlüklerin Müslüman toplumlarda hoş karşılanmayacak olsa bile fal da bakmış olabileceklerini tahmin ediyorum.
Adigelerde iki çeşit fal adı biliyorum: Bleguapl ve Eguapl. Kürek kemiğine, avuç içine bakılarak uygulanan fallar. İskambil kelimesine yakın olabilecek Asların konumuna ve bakışına işaret edebilecek, Mısır’da üretilmiş olabilecek Asheapl-Ashempl bir anaç kelime olabilir mi diye soruyorum. Bilgisine başvurduğum Sayın Mahinur Tuna polo oyununun model alınmış olabileceği görüşünden hareketle “Askua rampıl”(asların polo oyunu) kelimesini önerdi. Bunu da dikkatlerinize sunuyorum.
Ben yine iskambil kelimesine yakın olarak (asların gören gözü) anlamına gelmek üzere Askuambıla gibi bir anacın (Mısır’da üretilmiş olabilecek) şüphesini taşımaktayım. Ancak böyle bir üretimin Abhazcanın kelime üretim kurallarına uygun olup olmadığını bilmiyorum. Bilgisi olanlar bu konuda beni aydınlatırlarsa çok memnun olurum.
Şüphelerimi sergilemeye çalıştım. Tutar yanları olabilir/olmayabilir. Ancak Memlük iskambilleri bir gerçekliktir. Bu nedenle araştırılmayı hak eder. Ben “ Mısırlı Serdarlarımızın”, Kafkas çocuklarına çağlar aşan bir selam gönderdiklerini düşünüyorum. Bu selamı iletme yükü üzerimde kalmasın istedim.
Not: Yazıda söz konusu edilen Abazaca kaynaklı kelimeler için Ömer Büyüka’nın “Abhazca İlk Dil mi?” ve “Abhaz Mitolojisi Anaç mı?” adlı eserlerinden yararlandım. Ancak Memlüklerin dilleri Abazaca veya Adıgeceden ibaret değildir elbet. Ancak elimde olası diğer dillere ilişkin hiç bir malzeme bulunmadığından onların ortaya koyabileceği olasılıklar göz önüne alınamamıştır. Bu eksikliğin ilgililerince giderileceğini ümit ederim.
Sayı : 2010 05
