Yolculuk Sırasında Kurallar
Yaya olarak iki kişi yolda yürüyorsa:
-Yan yana yürüyen iki erkekten daha yaşlı olanı sağda
-Yan yana yürüyen iki kadından daha yaşlı olanı sağda;
Bir kadınla bir erkek beraber yürüyorsa kadın her zaman sağda;
- a) Baba ile kızı, kız sağda;
- b) Erkek ve kız kardeş, kız kardeş sağda;
- c) Annesi ile oğlu, anne sağda;
- d) Dede ile kız torunu, kız torun sağda;
- e) Öğretmeni ile kız öğrencisi, kız öğrenci sağda yer alır.
Yaşlının yanında yürümek istiyorsan sol yanından yürü.
Önündekine yetişirsen sol yanına geç, sol tarafında dur.
Yaşlının yolunu kesmezler, yürüyen yaşlının önünü keserek yolun karşısına geçmezler.
Yaşlıya arkadan seslenmezler, arkasından yürüyerek yetişirler.
Ayakta Durma Kuralları
Çocuklar konuk odası kapısının kenarında askı çubuğunu tutarak dururlardı.
Konuk odasında ayak değiştirmek/ayağını hareket ettirmek geleneğe aykırıydı.
Elini cebine sokarak durmak da geleneğe aykırıydı.
Ayaklar açılmış olarak da durulmazdı: Topuklar birbirine dokunmalı, yakın olmalı, ayak parmakları birbirinden biraz uzak olmalı ya da sağ ayak parmağı biraz önde de olabilir, sağ ayak topuğu sol ayağa dayalı olarak durmak da geleneğe aykırı düşmez.
Sözlük:
Askı çubuğu– Eski Adığe evlerinde, konuk evi ya da odasında kapıya yakın bir yerde duvara çakılı olan ağaçtan çubuk, askı; askı çubuğuna konuğun ya da ev sahibinin silah ve eşyaları asılırdı.
Kapı mandalı– Kapı mandalı, kapının takılı olduğu menteşe gibi gereçler; “pçable” ailenin damgası anlamını taşırdı.
En küçüğün duruşu
Dedem benim güzel bir atlı,
Güzel bir atlı,
Götürecek beni yüce, yüksek dağa,
Yüksek dağa.
Ata bineceğinde üzengisini,
Üzengisini,
Büyüğüm diyerek ben tutuyorum,
Ben tutuyorum,
Sol yanında dururum,
Dururum,
Bukağı vurup otlatacağında atını, yardım ederim,
Yardım ederim.
Üç atlı olursak sevinirim,
Sevinirim,
Sağ tarafa geçerim,
Geçerim.
En küçüğü benim, yerim orası,
Yerim orası,
Büyüklerime saygı gösteririm,
Saygı gösteririm.
İshak Meşbaş (Adığe şairi)
Oturma Kuralları
Yaşlı olan baş köşede ( “jant’e” denilen ocağa yakın baş köşede) oturur, yaşça kucuk olanı da kapı yanında ( pçable) ayakta durur.
Büyük oturur, küçük onun karşısında ayakta dikilir.
Genç olanlar büyüklerin sofrasına oturmazlar.
Ninelerin bir arada oturdukları yerlere küçük kızlar gidip oturmazlar.
Küçük kızın bacak bacak üzerine atıp oturması çok ayıp ve çok yakışıksız olur.
*Geleneğe uygun olan oturma kurallarını yerine getir!
(T’ısıç’e xebze yek’uxer ğetsaç’ex!)
Yolda Yürürken Uyulacak Kurallar
- İki kişi birlikte ise yaşlı olanı sağda, genç olanı solda yürür.
- Üç kişi, hepsi kız çocuğu ya da erkek çocuğu olup birlikte yürüyorsa: Yaşça en büyük olanı ortada, en genç olanı sağda, ara yaşta olanı da solda yer alır.
- İki erkek çocuğu ile bir kız çocuğu bir arada ise, kız çocuğu ortada, daha küçük erkek çocuğu kızın sağında, daha büyük erkek çocuğu da kızın solunda yer alır.
- İki kız çocuğu ile bir erkek çocuğu beraber yürüyorlarsa, büyük kız çocuğu ortada olur, büyük kızın sağında erkek, solunda da küçük kız çocuğu yer alır.
Aileden Kişilerin Yolda Yürürken Uyması Gereken Kurallar
. Anne ve baba birlikte iseler: baba (kocası) sağda yer alır, anne (karısı) babanın solunda yer alır.
. Baba ve kızı birlikte iseler; kız sağda, baba kızının solunda yer alır.
. Anne ile oğlu birlikte iseler; anne sağda, oğlu solda yer alır.
. Erkek ve kız kardeş birlikte ise, yaşa bakmaksızın, kız kardeş (Gunes) sağda, erkek kardeş (Uşıtse) solda yer alır, öyle yürürler.
Yaş durumuna bakılmaz, kadın her zaman için büyük olan imiş gibi karşılanır ve ona saygı gösterilir (Nıbjım yemıtlıtığew bzıtlfığem sıdığui nahıjığe ş’ha’afer fağeşuaşe). (Adığe geleneği kuralı).
Saygı Kuralları
Saygı Kuralı Örnekleri
İnsana saygı ve değer vermek gerekir.
Saygı gösterilmesi gerekenler; yaşlılar, aile bireyleri (nine, dede, anne, baba, hala, anne, teyze, dayı), komşular, arkadaşlar ve konuklardır.
Sözlük:
Saygı göserme – Yaşlıya, kadına, konuğa ve gelenek kurallarına bağlı kişileri memnun edecek bir biçimde karşılama.
Değer Vermenin Başladığı Yerler
Ulus
Toplum, köy halkı
Aile
Anne-baba
Sen ve ben.
Baş içeri girdiğinde, sen de onun için ayağa kalk.
(Adığe atasözü)
. Utanmak insanı güzelleştirir.
(Adığe deyişi)
. Yaşlına değer verirsen, insanlar da seni severler.
Çocuk Oyunları
Bilmece Oyunları
Gunes ile Uşıtse bilmece (*) oynuyorlar.
Soruyu yanıtlayamayan bir deniz ya da köy veriyor.
Bilmeceyi bilen kazandığını yitirmemek için:
– Aldım, yedim, elimden gömülsün, çukuru kazılsın. Üstüne Nartların koca taşı kapatılsın! der. Bu bir oyun kuralıdır.
Uşıts: Bilmeceye başlayalım: ‘Kuyruğu çatallı, çatı kirişleri de evi Bil bakalım!
-Bilmiyorum.
-Bir köy verirsen söylerim.
-Cecehable köyünü veriyorum.
-Kırlangıç.
. Başı sepet, kuyruğu top – Aslan.
. Durmadan gidiyor, bir adım bile atmıyor
Saat.
Sözlük:
Bilmece– Bilmece, madde ve doğa içinde olup biteni öğreten söz.
Bilmece– Basit bilmece, çocuk oyunu, doğaya ve eşyalara ilişkin sorulan soruları düşününce anlayıp yanıtlayabileceğin bir biçimde düzenlenmiş söz.
Üstünden/ardından söyleme– Bir kişinin dua, kadeh kaldırma, yemin/ahdetme (nevzır) ve ceza verilmesi (tazır) durumlarında söylenen söz.
(*)Bilgi notu:
Yejeh’ade-Eskiden erişkin kişiler bile haç’eşlerde (konuk odaları) “yejeh’ade” oynarlardı. Ocak külüne gizlice bir küçük çırpı bırakılır, bilen bir kent ya da memleket kazanmış sayılırdı.-HCY
Adığe Geleneği İlkokul 1. sınıf ders kitabı, Maykop, 2007.
Tek Atlı
(…) Delikanlı, yolcuya biraz daha yaklaşınca atından indi. Atının kıçına hafifçe vurup onu yolun kıyısına aldı, kendi de yolun kıyısına çekilerek Rüstem’i bekliyormuş gibi durdu. İçinde dile getirmek istediği bir şey varmış gibi, her iki eliyle atının dizginlerini tutuyor, yolcuyu bekliyormuş gibi duruyordu.
Rüstem hizasına geldiğinde saygı gereği her iki elini indirip başını kaldırdı.
– İyi yolculuklar dilerim, Zaloğlu Rüstem! diyerek selam verdi delikanlı.
Rüstem de atından indi, atını yedekleyerek delikanlıya yaklaşıp elini uzattı.
– İyi günler dilerim, kardeşim! karşılığını verdi yolcu.
-Benim gibi -sıradan- biri için atından inmeseydin! Seni selamlamak istemiştim sadece, başka bir isteğim yoktu, zahmet etmen gerekmezdi, dedi delikanlı Rüstem’in elini tutarken Delikanlı Rüstem’in elini güçlüce sıktı…
K’ERAŞ Tembot (1902-1988), (Adığe yazarı)
Sayı : 2010 07
