Kafkas Savaşı Tarihinden Bir Sayfa – 2. Bölüm

İkinci olay, 1841 yılı Ekim ayı başlarında Vıbıh sınırında, Rusların sert bir biçimde karşılanması olayıdır. Ekim ayı başlarında yaşanmış olan bu olayları daha iyi anlayabilmemiz için, Kafkas Savaşı’nın Karadeniz kıyı bölümünde süren başlangıç aşamasını da anımsamamız gerekiyor. Rus generalleri Adıgeler ile soydaşları Vıbıhların bir an önce boyun eğmelerini sağlamak için kıyı boyunca kaleler kurmaya karar vermişlerdi. 1831-1839 yılları süresince, kıyı boyunda Gelencik, Novorossiysk, Navaginsk ve daha başka kaleler kurmuşlardı (7). Kalelerin kurulmaları öncesinde Rus birlikleri Adıge yerleşimlerini yok etmiş, evleri ateşe vermiş, sel gibi kan akıtmış ve etnik temizlik uygulamıştı.

Adıgeler Rus istilasına karşı koymuşlardı. Örneğin, 1838 yılında Ş’açe (Soçi) limanına bir çıkartma yapan General Simborski komutasındaki Rus ordusuna karşı saatlerce süren sert bir direnişte bulunmuşlardı. Ruslar sayı çokluğu ve topları sayesinde Ş’açe’yi ele geçirmişlerdi. Rus istilacılar, üzerinde askeri kaleler bulunan “Karadeniz Kıyı Hattı” (müstahkem yolu) inşaatını başlatmış, sonunda da tamamlamışlardı. Ancak bu vb. Rus başarıları savaşın zaferle sona erdiği anlamına da gelmiyordu.

Adıgeler ile Vıbıhlar 1840 yılında ordu komutanı yiğit Berzeg Hace komutasında Rus kalelerine yönelik karşı saldırılarını başlattılar. 7 Şubat günü Psışşuape (Псыш1уапэ) yerinde kurulmuş olan Rus Lazarevsk Kalesi ele geçirildi. Belgelere göre Adıgeler gün ağarmak üzereyken çok sessiz bir biçimde Lazarevsk Kalesi’ne sokuldular ve duvarlara tırmanmaya başladılar. Hemen uyanan Ruslar top ve tüfekle müdahale ettiler. Ancak Dağlıları durduramadılar, Dağlılar keskin kılıçlarıyla düşmanın üzerine çullandılar. Kale ele geçirildi, barutlar alındıktan sonra kale imha edildi(8).

Aynı yıl 29 Şubat’ta Tuapse Irmağı ağzındaki Velyaminovsk Kalesi ele geçirildi (9). 22 Mart’ta Mihailovsk Kalesi (10), 2 Nisan’da da Nikolayevsk Kalesi (11) alındı.

Kalelerin alınması için Abzah, Şapsığ, Natuhay ve Vıbıh komutanlar mükemmel bir savaş planı hazırlamışlardı. Her bir topluluk farklı işaretleri olan özel/yerel bayraklarını taşıyan kendi askeri birliklerini oluşturmuştu. Dağlılar başında en yiğit ve deneyimli komutanların yer aldığı yüzer kişilik askeri birlikler kurmuşlardı (12). Daha önce sözünü ettiğimiz Berzeg Hace ve Tığujıko Kızbeç gibi ulusu için özverili mücadele yürüten Şırıhuko Tığuj, Ş’upek’o Ş’om (Ш1упэк1о Шъом) ve daha başka yiğit komutanları da anmak gerekiyor.

Karadeniz kıyısında süren bu savaşın Adıgeler açısından bir çapul ve yağma savaşı olmadığı, aksine bir halk savaşı olduğu Rus generali P.X. Grabbe tarafından da itiraf edilmiştir (13).

Karadeniz kıyısında inşa etmiş oldukları Rus kalelerinden bazılarının Dağlıların eline geçmiş olduğu haberi başkent St. Petersburg’da bomba etkisi yarattı. Haber bekletilmeden Savaş Bakanı A.İ. Çernişev tarafından Çar’a bildirildi. Çar Nikolay I çılgına döndü, Dağlıların en sert biçimde cezalandırılmalarını buyurdu. Kırım Yarımadasından getirilen 13. Piyade Tümeni Karadeniz kıyılarına çıkartıldı. Çar, Adıge toprağına girilmesi, yerleşim yerlerinin ateşe verilmesi, ekin tarlalarının da çiğnenmesi emrini vermişti. Ateşe verilip yakılan yerleşim yerlerine çakılan kazıklar üzerine ilanlar asılıyor, Adıgelerin cezalandırıldıkları yazılıyordu (14). Generalleri Çarlarının buyruklarını eksiksiz yerine getiriyorlardı.

Rus generallerinin en çok cezalandırmak istedikleri topluluklardan biri de Vıbıhlar idi. Bunun nedeni ne olabilirdi? Vıbıhlar dil yönünden Adıge ve Abhazlara yakın olan soydaş bir topluluk idi. Karadeniz kıyısında Şahe (Шэх) ve Ş’açe (Шъачэ/Soçi) ırmakları dolaylarında ve daha doğudaki dağlarda yoğunlaşmışlardı. Ruslarla süren savaşlarda Vıbıh savaşçılar en önde saldırılara katılıyorlardı. Rus kalelerinin ele geçirilmesi sırasında da Vıbıhlar en ön saflarda yer almışlardı.

1841 yılında “Karadeniz Kıyı Hattı” komutanı General İosif Anrep, Vıbıh topraklarına büyük bir askeri birlik gönderme ve Dağlıları cezalandırma kararı aldı. General Vıbıhları ‘yola getirdikten’ sonra, öteki Dağlıların da boyun eğeceklerini düşünüyordu. Ekim ayı başında Rus birlikleri Svyatoy Duh Kalesi’nde(Kutsal Ruh Kalesi</strong>; şimdi-Adler) toplandılar. Buradan Vıbıh yöresinin içlerine ulaşmak için iki ana yol vardı. Biri dağlardan geçiyor, diğeri de kıyıboyunu izliyordu. Dağ yolundan ilerlemek hem zor hem de tehlikeliydi. Bu nedenle General Anrep kıyı yolunu izlemeyi uygun buldu. Rus Ordusu kıyı yolunu izleyerek Svyatoy Duh’tan yürüyüşe geçecek, Ş’açe ırmağı ağzındaki Navaginsk Kalesi’ne ulaşacak, oradan da Vıbıh toprağının iç kesimlerine girecekti.

Vıbıhlar Rus Ordusundan büyük bir saldırı geleceğini biliyor ve bekliyorlardı. Büyük bir toplantı düzenlediler. Toplantıda Berzeg Hace, düşmana boyun eğmenin sözkonusu bile olamayacağını söyledi ve konuşmasını şöyle bağladı: “Vıbıh toprağına tek bir Gavur girebilirse sakalımı keseceğime ve kadın elbisesi giyeceğime söz veriyorum!” Ünlü ordu komutanı kendi adına topluluk karşısında işte böylesine bir yükümlülük altına girmişti (15). Kafkas Savaşı’na katılmış olan Rus generallerinden G.İ. Filipson’un yazdığına göre, Berzeg Hace yiğit (l’eblan), akıllı/bilge (aqılışşu) ve yetenekli biriydi (ts’ıf çan) (16).

Vıbıh savaşçılar düşmanı karşılamak üzere yol boyunca toplandılar. Yardımlarına Şapsığ ve Abzah yiğitleri de koşmuşlardı. Dağlı yurtseverler bağımsızlığı koruma uğruna canlarını vermeye hazırdı. Dağlılar düşmanın ilerleyeceği sahil yolunu engellerle kapatmaya, yer yer barikatlar (ğepıtağexer) kurmaya başladılar. Barikatlar kesilmiş ağaç kütükleri, blok kayalar ve diğer malzemeler yardımıyla kuruluyordu (17). Önce iki çit çatılıyor, çitler arasına toprak konup çiğneniyor ve sertleştiriliyordu. Barikatların çoğu Mıtse (Мыцэ) ve Bzıgu (Бзыгу) ırmakları arasında kurulmuştu.

Yürüyüş, 8 Ekim 1841 gecesi gün ağarmaya iki saat kala General Anrep komutasında başladı. Rus Ordusu Adler’den/Svyatoy Duh Kalesi’nden Ş’açe’ye gitmek üzere yola koyuldu. Anrep’in asker sayısı 5 binin üzerindeydi. Tenginski Piyade Alayı tamamı ile Belotski, Bretski, Vilenski ve Litovski alaylarından birer tabur, ayrıca topçu bataryaları ve daha başkaları ile takviye edilmişti. Gurya, Mingrelya ve İmeretya’dan gelmiş 1017 süvari ve 1852 piyade de (18)harekâta katılmıştı. Gürcüler Rus yağmacıların yardımına gelmişlerdi. Rus birliklerinin ilerleyişine destek için yürüyüşü denizden izleyecek olan bir donanma da gelmişti. Ş’açe’ye, kuzeye doğru ilerleyen Rus kara birliklerine, Tuğamiral M.N. Stanyukoviç komutasındaki Rus filosu denizden eşlik ediyordu. Filoda “Trex ierarxov” adlı sahil muhafaza gemisi ile “Agatopol” adlı gemi ve daha başka gemiler de bulunuyordu. Filonun görevi Ruslara karşı direnecek olan Adıge ve Vıbıh birliklerini dövmek ve etkisizleştirmekti.

Rus birlikleri Hosta Irmağına değin yürüyüşlerini hızlıca sürdürdüler. Dağlılar Hosta Irmağı kuzeyinde Rusları karşıladılar ve çarpışmalar sertleşmeye başladı. Dağlılar barikatlardaki siperlerin, çitlerin gerisinden Rus birliklerine tüfek ateşi açıyorlardı. Rus gemilerinden de top ateşi açılıyor ve Dağlıların barikatları tahrip ediliyordu. Top atışı durduğunda Adıgeler kılıçlarını çekip düşmanın üzerine saldırıyorlardı (19). Çarpışmalar 8 Ekim’de gün boyunca sürdü. Düşman kendi topçu ateşinin desteğinde, güçlükle de olsa Agura Çayına ulaşmayı başardı.

9 Ekim günü Agura ile Mıtse ırmakları arasında 5 saat süren şiddetli bir savaş verildi. Savaşa katılanların yazdıklarına göre, top ve tüfek sesleri ile ölmek üzere olan yaralıların inilti ve bağırma sesleri hiç dinmedi. Barut dumanından koca ağaçlar bile görünmez olmuştu.

10 Ekim sabahı çarpışmalar daha da şiddetlendi. Gece boyunca takviye anlamında Adıge ve Vıbıh ana birlikleri savaş alanına gelmeye devam ettiler. General İ.R. Anrep sonradan şunları yazmıştı: “Kılıçlarını çekip üstümüze saldırmadan önce, Vıbıhlar yoğun bir tüfek ateşi açıyorlardı. Böyle bir şey o vakte değin Kafkasya’da görülmüş bir şey değildi” (20). Donanmanın destek ateşleri sayesinde, Rus Ordusu Ş’açe ırmağı ağzındaki Navaginsk Kalesi’ne ulaşmayı başardı. Sıra Anrep’in planının son aşamasına gelmişti: Hedef, Navaginsk’ten Vıbıh topraklarının içlerine girmek idi.

Anrep, Navaginsk Kalesi’ne ulaşınca harekâta son verdi. Bunun nedeni Rus Ordusunun kayıplarında aranmalıdır. Sözgelişi Syatoy Duh’tan yola çıkıldığında Tenginski Alayı’nın mevcudu 2.087 idi, Ş’açe’ye ulaşıldığında sayı 1.064’e düşmüştü. 361 muvazzaf subaydan (унтер-офицер) 141’i; 66 yedek subaydan da (обер-офицер) 35’i sağ kalmıştı. Ötekiler ise ya ölmüş ya da yaralı olarak hastanelere kaldırılmıştı. Diğer alayların durumu da farksızdı. Tuğamiral Lazar Serebryakov, üstkarargah komutanı Aleksandr Menşikov’a şöyle yazmıştı: “Bir kaleden öbür kaleye 20 verst (**) yol almak için, geride 600 ölü ve yaralı bırakmaya, 3 bin kişiyi hastaneye kaldırmaya ve 600 bin Ruble para harcamaya değer miydi?” (21).

Rus generallerinin planlarını suya düşüren ana neden Dağlıların yiğitliği idi. M.F. Federov şöyle yazmıştı: “Ş’açe’ye varınca harekâtı durdurduk. Harekâtın bize hiçbir yararı olmadı, sadece kendi gücümüzü düşürmüş olduk” (22). Dağlıların Rus Ordusunu Vıbıh toprağına sokmamış olmaları gerçeği, doğru bir biçimde Alman biliminsanı Moritz Wagner’in 1848’de Almanya’da yayınlanan “Kafkasya ve Kazakların Ülkesi” adlı kitabında da yazılıdır (23). (Psatl)

7.Государоственный архив Краснодарского края.(ГААК) Ф.260.оп.1.Д.1014.Л.6-19<em>;Очерк положения военных дел на Кавказе,с начала 1838 до конца 1842 года//Кавказский сборник.-Тифлис,1877.Т.II.C.9,17,18,29.