Xiabze çiçek midir?

22-25 Eylül tarihleri arasında Ankara da KAFDAV’ın düzenlemiş olduğu “21.Yüzyılda Çerkesler: Sorunlar ve Olanaklar” adlı Sempozyumu izledim. Düzenleyenlere, maddi manevi emek verenlere, bildiri sunan, oturumları yöneten değerli bilim insanlarına teşekkürler…

Şüphesiz, bu konuda herkesin kendi değerlendirmeleri var. Açılış konuşması yapan Setenay Shami’nin sunumu tek kelime ile güzeldi. Son oturumda, Oleg N.Domenia ve Hüseyin Aykut’un Xiabze üzerine yaptıkları yorumlar ilginç ve geleceğe yönelik idi.

Kısaca her iki konuşmacı –Domenia, Aykut- şu görüşü paylaşıyorlar;”Xiabze, doğayla dost bir yaşam biçimidir! Bu bağlamda batıdan alacağı hiçbir şey yoktur. Onu Anavatanda hayata geçirmeliyiz.”

Çerkes halkında Xiabze’nin değişik söyleniş ve yazılışları var. Ben burada arkaik söylenişini yazmayı tercih ediyorum.

Çünkü kendi içinde bir anlam algılamasını doğrudan doğruya vermektedir ve de en doğru şeklidir;

Xiabze, toplumumuz tarafından yanlış ve eksik bir şekilde tanımlandırılmaktadır. Kısaca şöyle diyorlar: Örf, adet, gelenek, büyüğe saygı.

Değerli büyüğümüz Tuma Rahmi Tuna, ”Adıge Xabze” adlı eserinde bunun böyle olmadığını kuvvetle vurgulamaya çalışmışsa da, Sempozyumda, saçları benden daha ak olan bir büyüğümüz, söz isteyip ”Thamade yaşça büyük olandır” deyiveriyor.

Kim ne derse desin, kim küçümserse küçümsesin, isterse gülsün; Xiabze bir devleti yönetmek için ne gerekiyorsa onu barındıran, çağdaş söyleyişle Anayasa denilen şeyin tam da kendisidir.

Xiabze toplumumuzun üzerinde bir yerlerde duruyor. Çerkes halkı ona hala saygı duyuyor, amma eksik, yarım bir işlev yüklenerek.

Peki! Günümüzde Xiase denilen kurumumuza da haksızlık yapılmıyor mu? O yüce meclis denilen kurum şimdilerde Sivil Toplum Kurumuna dönüştürülerek, birkaç kişinin söz söyleme hakkı kazandığı dernek statüsüne bilinçsizce indirgeniveriyor. Xiase asla bir gurubun derneği, kulübü değil, insanların seçimle seçilerek geldiği, kanunların hazırlandığı, yönetenlerle yönetilenlerin ilişki ve haklarının belirlendiği HALK MECLİSİ’dir.

Evet! Xiase asla bir dernek değildir, halk temsilcilerinin oluşturduğu yüce makamdır; Meclis’tir.

Kendimize sormamız gereken soru şudur; Batı tarzı devlet yapılanmaları ile oluşmuş meclislerle, bize ait Xiase arasındaki ilişkiler nasıl kurulacak?

Veya diğer bir şekliyle söyleyecek olursak atanmışların zorunlu seçilmesiyle oluşturulmuş yönetimlerle halk kendini “bu demokrasidir “diye daha ne kadar oyalayacak?

Bize düşen görev Xiabze ile Xiase arasındaki ilişkiyi yeniden dokumaktır.

Çerkesler Xiabze yaşam kültürünü ya yeniden inşa edecekler, ya da çağdaş söylemle ‘entegrasyon’ ile görünmez olup gidecekler.

Çerkes halkı demokrasi geleneğini batıdan çok önce olgunlaştırmış ve benimsemiştir. Mesela Helen dünyasının Agora dediği özgürlük alanı bizde özümsenmiş olarak / Agora (Ab.)- Agure (Ad.) /zaten hep vardı. Onun için batıdan ve doğudan bakanlar Kafkasya da devlet denilen o ceberut aygıtı göremediler. Çünkü devlet diye bakıp görmeye çalıştıkları şey ancak ve ancak kendilerinin ürettiği, merkezi, otoriter, totaliter yapı idi. O da Çerkes halkında asla yoktu.

Geçmişte, onun için Kafkasya da;

binlerce yıl yaşamayı becerebildiler.

Kavimler kapısı denilen o geçitte tüm olumsuzluklara, zorluklara, dayatmalara, savaşlara rağmen 19.YY.’a kadar ayakta kalabilmeyi bu yüzden becerebildiler. Ta ki o çağda askeri gücünün doruğuna ulaşan Çar emperyalizmi gelip kapıyı çalıncaya kadar.

Çerkes halkına düşen yukarıda duran Xiabze ile aşağıda, halkın arasında bulunan Xiase arasındaki ilişkiyi mevcut çağdaş devlet yapılanması ile yeniden işleyip kendi anlayışına göre dokuyabilmektir.

İ

şte bu yüzden XİABZE bir çiçektir.

Ve de bu yüzden XİASE bir çiçektir.

İşte bu yüzden her Çerkes onlara hayat verebilmek için nadide bir çiçeğe bakar gibi onu hep sulamalı, hayatta kalabilmesi için itinayla bakmalı. Gelişmesi için elinden gelen katkıyı onlara onlar istemeden sunmalıdır.

Evet! Xiabze bir çiçektir; ölmemesi gereken!

АЖБИБА ЗАФЕР СУРЕН

22-25 цъыббран /се80иабр/ аам0азы, Анкара а6алакь а=ы :АФДАВ ана8хгаюцъа и6ъдыр=ыиаз, “ИАЖЪЕИАКТЪЫ АШЪЫШЫ:ЪС ААМ)АЗЫ ЧЕР:ЬЕСЦЪА; АЗ?ААРА, АЛЫРШАРА” зыхьёу сим8озиум сла8ш а6ъыс7еит. Еи=ызкааз, иадгылаз, 5ьаба адызуыз, ргъ0ых 8шызгаз, аизара на8ххьазгаз адырюыцъа рзы и0абуб сщъар с0ахуп.

Щъара0ахымкъа, ари иазкны дасу акы ахщъаара да6ъитуп. Ра8хьаёа ацъажъара и6ъгылаз Се0енеи Шьами лщъаш0а6ъа ажъакала ишьахъун. А7ыхътъантъи аидтъалара, Олег Н. Домениа ила Хъсеин Аи6у0и Хьабзе иазкны иахырхъаа6ъаз уамашъа иуыдукыларын. Иащзааиуо аам0а иазкын.

Иааркьа=ны, аюы5ьагьы- Домениа, Аи6ут- еиз=акны ирщъеит; “Хьабзе, а8сабара а=ынрааланы а6ъынхашьа акуп! Ари иахырщъааны, Европантъ иацу7ашьа а6ымзар акы агёам. Уи ща8садгыл а=ы а8сы алащ7ар акуп. ”

Ачеур6ьес ажълар р=ы Хьабзе аюышьа-ащъашьа а=а8сахра йана7алоит. Сара араа ажъытъёатъи-ар6аик- ащъашьа еияьысшьоит. Избанзар, иаанаго иара аха0а иалукаауеит. Еища ииашоуп;

Хьабзе4 иныщъо ажъа/абызшъа конституциа

Хьасе4 иныщъо еиюышара, аилахура апарлимен0

Хьабзе, щажълар р=ы, ишаху0ам, иагырханы ахьёыртъыра амоп. Иааркьа=ны абас рщъоит4 алеишъа, а7ас, аищабы пату и6ъ7ара.

Пату з6у щаищабы Тума Ращми )уна, “Адыгьа Хьабзе” зхьёу июым0а=ы ари ас шакум иа6уыряуяъяъаны ащъара кыр 5ьабаа адибалазаргьы, аизара=ы /сим8озиум/ , иха сара сеища ишло щаищабык ажъа аарымыхны “)щамаде 6ърала иеищо иакуп” аа0ыиырйьагушьоит.

Из0аху ии0аху ищъааит, из0аху ийунишьааит, дахыччааит; Хьабзе, щъынд6ьаррак ана8хгаразы иама0ъаху иззегьы иагуы7ащъщъы измо, иахьатъи аамтала “конституциа” зущъо аха0а7ъайьоп.

Хьабзе щажълар рхы и6уыкны ийоп. Ачер6ьес жълар ихъырхаараны пату а6ур7оит. Аха иагырханы, бжа ад7ара а0аны.

Уи адагьы! Иахьа “Хьасе” ззырщъо усщъар0а азыгьы, иахарамкуа хар0а а0ара йащам7о1 Уи 8арлимен0 ду ззырщъо, иахьатъи аам0азы иры8сахны клубк иеи8шыртъит. Аёъи-юёъеи ажъа щъара ихьакъи0хо клубк ахьы, ахыларха иаабылгьагъышьоит. Хьасе знёа гу8юык ркълуб акъёам. Ажълар иалырхыз ана8хгаюы7ъа хьйо, азакъан ахьдырхаио, ажълари ана8хгаюыцъеи рмюасшьа иёбаны ихьыйо, ажълар рпарлимен0 акуп.

Аиеи! Хьасе знёа клу8ёам,ажълар рха0арнакцъа хьйо тъар0а дууп.Парлимен0уп.

Аз7аарас ийащ7араны ийо абриоп ;Европатъи ащъынд6ьарра6ъа рпарлимент6ъеи, щара иащтъу хьасе реи8штъыра, реидкылара шпа йащ7о1

Ма, эакала иащщъараны щайазар, ажълар гуаныла иалрымхыз ана8хгаи7ъа рла “демо6раси ариоп” щъа рха иабанёа ржьауози1

Ищазкашъаны ийо ад7а ариоп4 Хьабзеи Хьасеи еи0еибы0ара.

Ачер6ьесцъа Хьабзе ала амюасшьа 6ул0ура ма еи0а шьа6ъдыргылоит, ма аам0атъи тъым нйуашьала тъымжълар ирылаёны ицоит.

Чер6ьесжълар, демо6рациа, Европатъи ажълар6ъа ра8хьа нагёара а0аны ирыдыркылеит. Иащщъап, Щелен бызшъаэы “агора” щъа ийо аха6уи0ра аш0а, Абаза/Апсуа+Ашъуа/ р=ы “агъара”, Адыгцъа р=ы “агуре” щъа ажъытъ аахыс ийан. Уи азы щъаны, мрагыларантъ, мра0ъшъарантъ / Ехьиа-Европа / ина8шо, убри “щъынд6ьарра” зхьёу залымдара на8хгара, Кауказ рзымбаёит. Избан; “щъынд6ьарра” ззырщъо, дара иаадрыхыз, рщъа тъы узахым8о организациа акун. Уигьы Чер6ьесжълар рхааны ийамызт.

Уи азы щъаны 8хьа Кауказ и6ъынхоз;

– Еи6ъымшъо аха еидтъало

-Еи8шымкъа аха еийара

-Хазхазы аха еицны

З6ы шы6са6ъа рла еицы6ъынхара рддыршылеит.

Ажълар6ъа ршъду ззырщъо ака7ъара=ы, иага уадеюра, кыдцалара, аибашьра рхъргазаргьы, 19’тъи ашъышы6ъса айынёа, убри амшала/ абзоурала/ ршьапы иахагылан. Ар мчыла еи6ъйацаз Цар им8ериа ршъ икылагаанёа.

Чер6ьесжълар усны ра8хьа ийоп; щаракы икны ирымо Хьабзеи,7айа ажълар ирыбжьаркыз Хьасе еи дыркылароп, иахьатъи ащъынд6ьарра6ъа ршьа6ъыргылашьа ианы8шыланы. Дара реилкаашьа иахам8аёакъа.

Абар, абри амшала Хьабзе ашътъыуп.

Абри амшала Хьасе ашътъы 8шёоп.

Абар, абри амшала Ачер6ьесцъа, аёъааёъала ирыцакны иа6ъёыёри акуп. Аарла ирзынхаз шътъык а8сы алар7аарц иа6ъёыёны аёы а7ар0ъароп. Иазщар, иацлар щъа ирылшо иамеигёароп.

Аиеи! Хьабзе ашътъуп; им8сыша.

——–.—–