Osetlerde evlenme ve düğün töreni

0
569

Tüm Çerkes halklarında olduğu gibi, Osetlerde de evliliğin ‘olmazsa olmaz’ kuralları vardır. Aynı soydan, aynı kökten gelen bir soydan ya da ayrı sınıflardan olanlar evlenemez. Evlenmelerinin önünde engel olmayanların ise evlenme girişimlerinden, evlilik kararının verilmesine; düğün hazırlıklarından düğünün kurallarına kadar uymaları gereken çok sayıda kural bulunuyor
İlhan Tekin
Evlilikte başlık parası uygulaması
Evlenebilmek için uyulması gereken kuraların yanı sıra evliliği zorlaştıran, diğer olay başlık uygulamasıydı. Bu uygulama genellikle ekonomik şartlara bağlanır. Güya genç kızın aile dışına çıkması bir kişilik iş gücü kaybına yol açıyordu. Başka bir ifade ile gittiği evin ekonomisine bir kişilik iş gücü kazandırıyordu. Dolayısıyla başlık bu ekonomik kaybın bir bedeli yada karşılığı oluyordu.
Başlık miktarları
Paranın henüz yürürlükte olmadığı dönemlerde BAŞLIK – HAYVAN – TOPRAK – SİLAH ve ev eşyası olarak ödeniyordu. Bu bedel sınıfsal farklılıklara göre çok değişkenlik arz ediyordu.
Örnek: ELDAR ( BEY ) ailesi kızları için ödenen miktarı 100 ile 150 baş hayvan olabiliyordu. Alt sınıflarda ise bu rakam 20-25 baş hayvan seviyesinde idi. Bu bedelleri bugünkü rayiç rakamlara çevirirsek
  150 x 5.000 TL = 750.000 TL
  25 x 5.000 TL = 125.000 TL gibi korkunç rakamlara tekabül ediyordu.
Alt sınıflardan kız almak
Kural olarak alt sınıftan kız almanın yasak olduğunu söylemiştik. Bu kural şu şekillerde bozulabiliyordu.
Toplumun üst sınıfları maddi imkânlarına dayanarak alt sınıftan kız alabiliyordu. Bu durum NOMILVIS (İKİNCİ SINIF KADIN – CARİYE) olarak adlandırılıyordu. Bunlar günlük hayatta ev bark işlerinde hizmetçi olarak kullanılırdı. Bunlardan doğan çocuklar KEVDEŞART (HİZMET SINIFI) olarak adlandırılırdı.
Bu tür adetler Sovyet iktidarından sonra çıkarılan kanunlarla yasaklanmıştır.
Tek eşlilik
Osetlerde genellikle çok eşlilik yoktur.
Birinci olarak, yukarıda izah edilen tarzda da olsa alt sınıf evlilikleri; ikincisi de çocuk olmadığı zaman eşinde rızası alınarak, neslin devamı için ikinci evlilik yapılabiliyordu.
Osetlerde nadiren de olsa adına MIDEGMOY denilen bugünkü ifadesiyle ‘‘İÇ GÜVEYSİ’’ denilen evlilikler de olabiliyordu. Yalnız bu olay çok da kabul görmeyen bir şeydi. Başlık parasını denkleştirip ödediği zaman damat kendi evine çıkabiliyordu.
Kız kaçırma
Başlık parasının temini gibi çeşitli zorluklar bazen KIZ KAÇIRMA şeklinde evliliklere sebep oluyordu. Fakat bu son derece tehlikeli sonuçlara sebep oluyordu. Aileler arasında kan davası başlıyor, birbirleri ile ömür boyu barışmıyorlardı. Onun için halkın içinde hiçbir zaman genel bir destek görmezdi.
Evliliğe hazırlık
Evlilik için bütün şartlar hazır olunca evlilik adayı delikanlı önce kendisine yeni bir elbise diktirir ve düğünlerde, bayramlarda boy göstermeye başlardı.
Bu dönemde delikanlı son derece dikkatli davranırdı. Ağır başlı, saygılı, efendi, nazik ve mütevazı olmaya azami derecede dikkat eder, gelenek ve göreneklere titizlikle uyardı.
Kız seçme
Bu şekilde düğünlerde gezen evlilik adayı delikanlı gözüne kestirdiği birini bulursa ailenin bir ferdi tarafından anne ve babaya duyurulur ve gereken yapılırdı. Diğer bir yol da her zaman son sözü söyleyen anne ve babanın aday tespiti ile, annenin el altından yaptığı araştırmalar sonucu gerçekleşirdi.
Kız İsteme
Bütün bu merhalelerden sonra aday tespiti yapılıp, isteme kararına varılınca, istenilecek kızın bir akrabası tarafından bir nabız yoklaması yapılır ve kız istemeye gidileceği kızın ailesine duyurulurdu. Şayet gelmesinler derlerse konu kapanır, gelsinler derlerse gidilirdi. Kız istemeye genellikle üç kişi giderdi. Bunlardan birisi damat adayının amcası veya dayısı, ikincisi komşulardan akraba olmayan ama hatırı sayılır, yol erkan bilen, iyi konuşan, ikna kabiliyeti olan bir kişi olurdu. Üçüncüsü yine kız tarafını iyi bilen ve ağırlığı olan saygın bir kişi olurdu.
Kız evine gidiş.
Kız evine giden bu üç kişi, şayet sofrada üç adet velibah görürse cevabın müsbet olacağını anlarlardı. Yaşlı, bir müddet havadan sudan sohbet ettikten sonra esas konuya girer ve geliş sebeplerini açıklardı.
O anda kız tarafını temsilen bulunan kızın yakınları ve çağırdıkları bir iki komşusundan teşekkül eden heyetin önderi hişterleri tabiatıyla töre gereği müspet düşünseler de hemen olumlu cevap vermez, ‘danışalım, kızın ne düşündüğünü öğrenelim’ diye gönderirlerdi. Olumlu cevap minevarların birkaç defa gidip gelmelerinden sonra netleştirilirdi.
Söz kesme
Kız tarafı kesin kararını verip kızlarını vermeyi kabul ettikleri zaman, anlaşma günü belirlenir ve belirlenen günde erkek tarafının temsilcileri kız evine giderdi.
Hazırlanan sofraya oturan temsilcilerin büyüğü, arfe şeklinde bir konuşma yapar ve gelişlerinin hayırlı bir şekilde neticelenmesini dilerdi. İkram edilen içkiden sadece bir yudum alınır ve tüm ısrarlara rağmen kendilerine tevdi edilen işi neticelendirmeden yemek yemeyeceklerini söylerlerdi.
Başlık pazarlığı
Bunun üzerine ev sahibi tarafı başka bir odaya geçer ve aralarında bir rakam belirlerlerdi. Genellikle ilk rakam çok bulunur ve itiraz edilirdi. Tekrar odaya geçip bu defa daha makul bir rakamla geri dönerlerdi. Belirlenen bu rakam bu kez kabul edilir ve el sıkışılırdı. Erkek tarafını temsil eden hişter bir miktar parayı anlaşmanın nişanesi olarak ev sahiplerine verir ve yeme içme faslına geçilirdi.
Şuşedg tsıd (Gizli gidiş)
Söz kesildikten birkaç gün sonra, sağdıç ve yardımcısı damadı gizlice kız evine götürürler, kız tarafı gücü ve becerileri nispetinde damat ve arkadaşlarını ağırlamaya çalışırlar.
Hazırlanan masada genellikle kız tarafı komşularından biri hişterlik yapar, önce Allah için, ikinci Vaştırci için arfe yapılır, üçüncü arfe de evlenecek gençlerin mutluluğu için yapılır.
Daha sonra misafirler efşinlerin yanına giderler ve efşinler misafirlere birer kadeh ikram ederler. En yaşlı efşin (bayan) kadehini damada verir. Onlar da kadehleri alır içer ve içlerine para koyarak geri verirler. Daha sonra damadın getirdiği çikolatalar dağıtılır. Hişter efşin (Atsı kafette kud accın ıştı, afte accın tsard fekenüt.) gibi arfeler yapar.
Nişanlılık döneminde damat adayının davranışları
Nişanlılık dönemi genellikle bir yıldan fazla sürerdi. Bu arada kız tarafındaki kişilere verilecek hediyelerin hazırlanması tamamlanmaya çalışılırdı.
Damadın kız tarafına görünmesi ayıp sayıldığı için ailedeki yaşlı erkeklerden kaçar, görünmezdi. Ve de evlerinin önünden geçmemeye çalışırdı. Şayet geçme gibi bir durum hasıl olursa da atından iner ve evden uzaklaşıncaya kadar başı önünde yürüyerek gider sonra atına binerek devam ederdi.
Keza gelin kızın da aynı şekilde damat tarafına görünmeme gibi bir mecburiyeti vardı.
Düğün hazırlıkları
Düğünler genellikle hasadın yapıldığı ve ekonomik olarak en rahat oldukları son baharda yapılırdı.
Düğün hazırlıkları bitince kesin tarih belirlenirdi. Düğüne bir hafta kalınca kız tarafı da hazır olduklarını ve düğüncüleri beklediklerini erkek tarafına bildirirlerdi.
Düğüncüler
Gelin alacak heyeti yani düğüncüleri tespit etmek önemli bir olaydı. Herkes davet edilmezdi. Düğüncü olarak davet edilenler ağır başlı, gelenekleri ve nerede nasıl hareket edeceğini bilen, düğünü şenlendirecek şekilde iyi oynayan, şarkı söylemeyi bilen, yemek sırasında sarhoş olup heyeti utandırmayan saygın kişilerden seçilirdi.
Düğüncülerin hişteri (Tamede – yaşlı yönetici)
Düğün günü yaklaşınca ev sahibi komşularından ya da köyden en güvendiği, gelenekleri A’dan Z’ye çok iyi bilen birini hişter olarak seçer ve tüm bu organizasyon onun omuzlarına yüklenirdi. Seçilen bu hişter, görev yapacak efşinlerden başlayarak, düğüne gidecek yaşlı adayları tespit ederdi. Düğüncüler toplanınca onlarla konuşarak, nasıl organize olacaklarını ayrıntılı şekilde anlatırdı. Her şeyi o planlar, düğünün başından sonuna kadar her şeyden o sorumlu olurdu. Hazır olan heyete hafif bir yemek ikramı yapılır ve kız evine doğru yola çıkarlardı.
Kız evine varış
Düğüncüler kız tarafının evinin önüne gelince, birkaç yaşlı erkek gençlerle beraber düğüncüleri karşılar ve hoş geldiniz derlerdi. Yaşlıların yanındaki gençlerden birisi üç velibah ve içki kadehlerini getirir ve misafirleri karşılayan hişter arfe yapar, evlerini, köylerini saygın konukların her zaman böyle hayırlı mutlu amaçlar için ziyaret etmesini dilerdi. Düğüncülerin hişteri de buna cevaben evlenecek gençlerin ve onların ailelerinin hep böyle mutlu hayırlı günlerde yaşamalarını dilerdi.
Yemek faslı
Gelen misafirler içeri davet edildikten sonra gençler için düğün kurulurken diğer taraftan da yemek sofraları hazırlanırdı. Yine İron sofra adabına göre hişter başta oturur. Gelin almaya gelen hişter de onun solunda yer alırdı. Kesilen hayvanın pişirilmiş kellesi hişterin önünde sağ tarafına boyun sol tarafına gelecek şekilde konur. Yine üç velibah fijoneg ve işgu masaya konurdu.
Hişter ayağa kalkar. Sağ elinde içki kadehi sol elinde bajıg dedikleri eti alarak arfe yapmaya başlardı.
Hişter arfesini bitirince sağdıç (KAXILHEDSEG) hişterden kadehi alır. İkinci ve üçüncü hişterler de arfesini yapar. İkinci hişter kadehini sağdıç yardımcısına (EMZUVARCIN) üçüncü hişter de kadehini gençlerden birine verir ve herkes oturur. Ondan sonra normal kavd başlar. Önce Allah için dua edilir. İkincide vaştırci için, üçüncü dua da kız ve erkek aileleri için yapılır. Bundan sonra hişter vaştırci şarkısını söylemeye başlar ve gençler şarkıya devam eder. Bundan sonra hişterin bilgisi ve beceri doğrultusunda arfeler devam eder.
Düğüncülerin hişteri
Kavd sırasında söz hakkı misafir hiştere verilince masada oturanların ev sahibi tarafına arfe yapar. Sonra da düğün için kesilen hayvanın kaburgasından ve diğer etlerinden üç tabak ister. Tabaklarla birlikte üç kadehte içki hazırlanır.
1- İlk tabak bayanlara
· 1. kadeh efşinlere
· 2. kadeh misafir bayanlara
· 3. kadeh evdeki yaşlı bayanlara gönderilir.
2- Aynı şekilde et tabağı kız tarafını temsil eden guruba
· 1. kadeh o masada ki hiştere
· 2. kadeh misafirlerin büyüğüne
· 3. kadeh masada ki gençlere
3- Üçüncü et tabağı da üç kadehle düğün yapan gençlere gönderilir. Bundan sonra karşılıklı methiyelerle kavd devam eder.
Efşinlere arfe
Düğüncülerin hişteri uygun bir zamanda sofradan kalkar ve efşinlerin bulunduğu bölüme gider. Kendilerine gösterilen misafirperverlik için teşekkür eder. Evlenecek olan iki gence ve akrabalara mutluluklar diler. Yine düğüncülerden bir yaşlı ile dans eden gençlerin yanına giderek bu mutlu olaya katkıda bulundukları için teşekkür arfesi yapardı.
Gelinin evden çıkış hazırlıkları
Kız tarafının evinde yapılan bu yemek faslı ve düğünün sonuna doğru sağdıç yaşlılardan izin ister ve gelinin hazırlanmasını organize ederdi.
Geline damat evinden getirilen ve Asetinlerin milli giysisi sayılan gelinlik giydirilir ve gelin bu elbiseyi ömrünün sonuna kadar saklardı. Öldüğünde de cenazesine bu elbise giydirilir ve onunla defnedilirdi.
Gelinin evden çıkışı
Gelini evden çıkarmak öyle pek kolay olmazdı. Kız arkadaşları tarafından birçok eşyası saklanır. Tüm bunların fidyeleri sağdıç tarafından ödenir. Ondan sonra baba evinin ocağına, ocak zincirine ve yakınlarına veda eden gelin, baba evinde sağ kolunda sağdıç sol kolunda sağdıç yardımcısı girmiş şekilde çıkar. Gençlerin mızıka eşliğinde söylediği dokunaklı şarkıların da etkisiyle gözünde yaşlar, kalbinde hüzün yeni evine gitmek üzere yola çıkar.
Evliliğe engel oluşturan kurallar
1. Aynı soya mensup olmak
2. Aynı kökten gelen ERVAD soya mensup olmak
3. Anne soyuna mensup olmak
4. Başka bir dinin mensubu olmak
5. Aynı sınıfa mensup olmamak
6. Kardeşler arasındaki yaş sırasına riayet etmemek
****
Gelin evden çıkarken gençlerin söylediği şarkılar
OY NANA DE RAYŞOMI VATIŞEG, DE IJERİ VATGENEG, DE KU NUVVADZENİ YUNEGEY
RAYŞOM KU RAKEŞAY, EMEYE KUNNEVAL FENAY, TSI KENZINE NANA, DE BUTS KEBULI KEMEY AGURZINE.
Türkçe özeti
Oy nana (anne) sabah ve akşam odayı düzene sokacak toplayacak kızını göremezsen ne yapacaksın? Onu nerede arayacaksın?
*****
Yemekte yapılan arfe ( dua )
DUNEYİ İŞFELDIŞEG, YUNEG HUTSAV, DEVME KUVEM. EMENIN DE HORZINETTEY, DE TSEŞT BAVARJENT. KADCIN HUTSAV, ABON DUVVE MIKKACI, BAHEŞTEG KOTTAY.
EMESE, ENUŞTEM AMONCIN HEŞTEGITE FEKEN.
ABON TSI DUVVE KEŞTERIL, TSİN KENEM, VIDON AMONCIN VARJONEY FETSERENT.
VAŞTIRCI, VELARVEY JEXME HUTSAVI MİNEVAR JED DE, EMENE DE HORJEX VED, ATSIDUVE KEŞTERI, ŞE TSARDI IŞTIR FENDAGIL, MA FEREDIYIN KEN, EME TSE DE RAXİJ BAJIRI BIN BAKEN.
BINNATI DER EME, BALTSIDER, KEDEM TSEVOY, EME KETSEY TSEVOY, ŞE ATSIDEY ŞE ERBADSID REŞŞUĞDER KUD VA, VITSI HORJEXTSIN RAKEN.
NE İRON FEŞİVED, AXURU VOY, EFŞADI VOY KETSEYDERİTTER DZEBEXEY ENENIJEY ŞE BINATI KUDŞEMBELOY, VITSI HORJEX TSIN RAKEN.
BINATI HUTSAV, DE BINNATEY TSEVI ŞABİ, EME AMOND NUVVADZENT, YE TSERTEN BINNATME, AMOND AHEŞŞENT.
ABONIN YE RAYGUREN KEŞERIL, YE KUXIL Çİ REXETSID, YE TSEREN BINNATMEYE Çİ BAXONA, VITSI EFŞIMERTİME YU MADI JENEGAV FETSERENT.
DUVVE MIKKAGI, XEYİR KUDDAGI TIXXEEN, ABON ATSIRAN Çİ EREMBIRD, VIDONI ŞE FELLOY, ŞE BERKAD KUVDDEN, KUD KEVA ERTEGAY ÇİRİTE KUD KENOY VITSI HORJEX RAKEN.
***** 
Türkçe özeti
Bugün burada iki gencimizin mutluluğunu hep beraber yaşamak için toplanmış bulunuyoruz. Ve onların bir ömür boyu mutluluklar içinde yaşamalarını diliyoruz. VAŞTIRCİ, (Osetler’de bir azizin adı) bu iki genç yeni hayat yolculuğuna çıkıyorlar. Onları bu yolculuklarında şaşırtma, onlara şans ver. Ayrıldıkları bu eve şans bıraksınlar. Gidecekleri yeni yuvalarına da şans götürsünler. Bu hayırlı iş için toplanan herkese teşekkür ederim.
 
 
 

Sayı : 2012 07

Yayınlanma Tarihi: 2012-07-01 00:00:00