Andemirkan’ın (Андэмиркъан) ismi Rus tarihinde hiçbir şekilde yazılıp çizilmese de; yaşarken düşmanları olan ve onu öldüren insanların ismine tarihte çokça rastlamaktadır. Andemirkan’ın ismini ilk kez kitaplara geçiren Negume Şore’dir. (Нэгумэ Шорэ) O’nun yazdığına göre Andemirkan, Mudar Hafe (Mудар Хьэфэ) ile Nogay boyundan köle olan ikinci karısından doğmuştur. Ama acaba doğru mudur?
Andemirkan’ın Mudarlardan olduğunu birçok kimse söylüyor. Onun annesinin köle olduğuna şüphe yok. Ama acaba Mudar Hafe’nin oğlu mudur?
Andemirkan’ın öldürüldüğü tarih, Janxot’un (Жанхот) oğlu Beslen’in (Бэслэн Пц1апц1э) Pşı (пщы) olduğu zamandır. Öldürten de Beslen’dir. Negume’nin dediğine göre Beslen; Pşı olduğu zamanda bir ordu kurmuş ve Astrahan’a giden yolları temizlemek amacıyla Derbent ‘e kadar gitmiştir. Öte yandan Andemirkan’ın hikâyesini anlatanlar, Andemirkan’ın Beslen’in ordusunda ve tam da genç dinamik bir yaşta olduğunu anlatmaktadırlar. Savaş sırasında Beslen Andemirkan’ı iyice gözlemlemiş ve onun çok sert acımasız biri olacağını anlamıştır. “Kısa sürede bu genç adamı yok etmezsek o, hepimizin sonunu getirir’’ dediği anlatılır. Daha sonraları ava gittikleri bir zamanda Beslen’in “Ondan bundan olma Pşılerle köpeklerden başımızı alamıyoruz (пщы тумэмрэ хьэ тумэмрэ гъуэгу драгъэк1уэркъым) diye Andemirkan’a laf vurması üzerine Andemirkan’ın da “Şişman Beslen, arabayla taşınan Beslen, okumun gidişi hoşuna gitti mi? (бэслэн пц1апц1эу гурышэ си шэм и к1уэк1эр уигу ирихьэ?) diye cevap vermesiyle birbirlerini öldürmek dışında çareleri kalmayacak şekilde birbirlerine düşman olmuşlardır. O küfürlü sözler yangını tutuşturan kıvılcımlar olsa da ikisini birbirlerini öldürmek üzere karşı karşıya getiren sebepler başkadır.
İlk olarak Beslen’in de Yıdar’ın da ataları olan Yınal’ın soyundan Mudarlar da gelmektedir. Fakat Mudarlar sayı olarak az olduklarından Pşılığı Mudarlara hiç kaptırmamışlardır. İkinci olarak Andemirkan yiğit, cesaretli, kahraman bir adam olsa da annesi köle soyundan olduğundan ona, sen Tume’sin (ondan bundan olma) diyerek pekte yanlarına sokmamaktadırlar. Üçüncü olarak da Beslen’in Pşı olduğu zamanda Kabardey beş sınıfa ayrılmıştır. Kabardey sınıflara ayrılınca Pşının saygınlığı ve otoritesi kat kat artmış, alt sınıflar daha da ezilir olmuşlardır. Andemirkan iki arada bir derede kalmıştır, ne yüksek sınıftan sayılmaktadır ne de aşağılardan. Pşılar Andemirkan’ı yanlarına sokmayınca Andemirkan her yere hızla ulaşabilen atına ki adı Jemanşerık (жэманшэрыкъ) idi atlayıp kılıcını çekerek düşman saydığı herkesi yere sermeye başlar. Artık Beslen ile Andemirkan kanlı bıçaklıdır ve mutlaka birinden birinin ölmesi gerekmektedir.
Beslen’den önce Pşı olan Yıdar’ın birkaç oğlu vardır. Temirko (тэмрыкъуэ), Bitu (биту), Jileğot (жылэгъуэт), Kanibolet. (каниболэт) Kanibolet Andemirkan ile iyi arkadaştır ve kankardeş olduklarına dair bilgiler birçok yerde geçmektedir. Onlar iyi arkadaş olduklarına göre ve eğer kankardeş iseler muhtemelen aynı yaşta da olmalılar. Hal böyleyken, amcasının oğlu Beslen Kanibolet’i yanına çağırır ve Andemirkan’ın mutlaka öldürülmesi gerektiğini anlatır. Anlatılanlara göre Kanibolet önce itiraz eder, kabul etmez durumu. Ama sonra “Andemirkan’ın öldürülmesine yardım etmezsen seni öldürürüz“ diye tehdit edilince, yardım etmeye söz verir.
Kararlaştırılan zaman gelince Kanibolet Andemirkan’ın yanına gider. Ona misafir olur. ’’Tavşan falan avlayalım biraz eğleniriz’’ diye Andemirkan’ı kandırır ve Andemirkan o güçlü atı ve doğru dürüst silahı olmadan Kanibolet ile birlikte avlanmaya yazıya çıkarlar. Andemirkan Kanibolet ile iyi arkadaş olduğundan ona güvenir. Andemirkan’ın, ’’Arkadaş yeminini Kanibolet hasat etti, yeminle beni kandırıp yazıya götürdü, tepeleri aştırıp kalabalık düşmanın önüne attı’’ demesi ondandır. Andemirkan’ı öldürecek olanlar pusu kurmuş onu bekliyorlardı. Andemirkan pusuya düşünce ona ilk darbeyi vuran Kanibolet’in ağabeyi Bitu oluyor fakat Andemirkan kendini koruyup Bitu’nun sakalını uçuruyor ’’Beni unutmazsın” diyerek yanında üç parmağı da gidiyor. Sonra da “Sen gezinmeyi pek seversin’’ diyerek yüzüne damgasını vuruyor. Velhasıl Beslen’in emri ile Yıdar’ın oğulları ve adamları kandırarak tuzaklarına düşürdükleri silahsız ve tek başına olan Andemirkan’ı öldürüyorlar. Anlatılanlara göre Andemirkan kılıcına yaslanmış ve ayakta ölmüştür. Başka bir anlatıma göre de Andemirkan ölürken Beslen bir vasiyeti olup olmadığını sordurmuş, Andemirkan; Beslen’in kendi istediği hiçbir şeyi hiçbir zaman yerine getirmeyeceğine dair yemin ettiğini bildiği için şöyle der :’’Beslen’in şansı galip geldi beni öldürttü. Ben ölüyorum fakat insanların beni çok çabuk unutmalarını istiyorsa şu nehrin kenarının en kaygan yerine beni gömsün ki sular yükseldiğinde mezarımı alıp götürür ve ben çarçabuk unutulurum’’ Beslen’e Andemirkan’ın vasiyeti söylenince Beslen parmaklarını ısırır. ’’Neden vasiyet ettirdim ki, ben onun istediği hiçbir şeyi yapmamaya yeminliyim. Götürün şu en yüksek yere gömün tepesine de mezar taşı yapın’’
Andemirkan’ın mezarının Awşıncer (Аушынджэр) köyünün yukarısında H’ıw (Хъыу) deresini geçince yolun solundaki tepede bulunduğu söylenmektedir. Öldürüldüğü yerde orasıymış. Öyle söylense de Andemirkan’ın mezar taşını yaptıran Beslen mi yoksa halk mı? Beslen’in öldürttüğü düşmanına mezar taşı yaptırması pek de inandırıcı gelmiyor. ’’Andemirkan öldürüldükten sonra dört ozan getirtilip on kıtadan oluşan türkü yaktırıldığı söylenmekte fakat bizim elimize dört kıtası ulaşmıştır’’ denmektedir. Argaşoko Habış (Аргъэщокъуэ Хьэбыж Baksan köyü) Andemirkan’a türkü yaktıran onu öldüren Beslen midir? Hiç sanmıyoruz. Ona türkü yaktırmak nerde kaldı, evlerinde Andemirkan’ın türküsünü söylemek yasaktı. Bizce onun türküsünü ozanlara yaktıran halkın ta kendisidir. Mezar taşını öyle tertemiz özenli yaptıran da bizce halktır. Andemirkan’ın türküsünde Andemirkan’ın hayatı doğumundan ölümüne kadar görülmektedir. Onun türküsünde söylenenleri onun hakkındaki söylentilerden daha gerçekçi kabul etmek gerekir. Ozanlar çok iyi bilmedikleri, emin olmadıkları hiçbir konuda türkü yakmazlardı.
Andemirkan Kabardey olsa da türküsüyle o tüm Adıge boylarının kahramanı olmuştur. Onun türküsünü Adıgeler de, Şapsığlar da, Şercestekiler de, yabancı ülkelerdeki Adıgeler de söylemektedir. Andemirkan’ın oğlu ya da kardeşi olduğu hiçbir kaynakta belirtilmemektedir. Fakat türküsünden anlaşıldığına göre bir karısı vardı ve adı da Albiçe idi. (и щу1эгъэф1ти Албичэ гуащэр йогъых ) “İyi bir eşti Albiçe, ağlıyordu” Yine türküsüne bakılıp annesinin Yeristav’ların (Ериcтав) kızı olduğu anlaşılıyor. Negume, annesi için Nogay dese de Yeristavlar Gürcüdür. Türküde geçtiğine göre babasının adı da Yelmirze’dir. (Елмырзэ) Fakat Yelmirze’nin kimlerden olduğu pek kesin bilinmemektedir. Negume’nin dediği gibi Mudar Hafe değildir. Biz bunları o yılları anlatan Rus tarihine baktığımızda anlayabiliyoruz. Beslen, Andemirkan’ı öldürttüğünde yaşlı bir adamdı. Andemirkan ile Kanibolet de genç adamlardı. Beslen ölünce onun yerine Temiriko (темрыкъуэ) geçti. O da 1571 yılında öldü. Sonra da onun küçük kardeşi, Andemirkan’ı öldürten Kanibolet geçti. Ve uzun yıllar Pşı olarak kaldı. Ve yaşlanmış olarak 1589 yılında öldü. Onun ardından Talostenlerden Talosten Şolehupş (талъостэн щолэхъупщ) Pşı oldu. Şolehupş’ın oğlu Kareşey’i (къарэщей) Mudar Hafe öldürdü. Pşının oğlunu öldürüp kendisi de ortadan kaldırılınca, Andemirkan’ın Mudar’ın oğlu olduğu yalanı ortaya atılmış oldu. Mudar, Şolehupş’un oğlunu öldürdüğünde, Şolehupş’un küçük oğlu henüz ergen yaşa gelmemişti. Ve sülalede işe yarar kimse kalmamıştı. Mudar, Kareşey’i 1614 yılından sonra öldürdü. Tarih kitapları Şolehupş’ın o zamana kadar yaşadığını yazar. Tartışmasız Andemirkan’ın öldürülmesi 1552 yılında Kabardey’den kalkıp elçilerin Rus Çarının yanına gitmeye başlamalarından öncedir. Temirıko henüz Pşı olmamıştır çünkü. Mudar’ın, Temirıko’dan olduğunu düşünürsek Mudar’ın Andemirkan’ın babası olma ihtimali ortadan kalkıyor. Bu durumda Andemirkan’ın babası türküsünde de geçtiği gibi Elmirze’dir. Kanibolet iyice yaşlanmış olarak 80 yaşında 1589 yılında öldü. Bu durumda O, 1509 yılında doğmuştur.
Andemirkan’ın Kanibolet gibi büyük bir Pşının oğluyla sütkardeş olması için (Her ne kadar annesi köle olsa da) babasının Pşı sülalesinden gelmiş olması lazım. O yüzden Andemirkan’a Pşı Tume (пщы тумэ) diyorlar.
Beslen ölünce onun yerine amcasının oğlu Temirıko geçti. Temirıko Pşı olunca birkaç yıl boyunca Moskova’ya elçiler gönderdi. 1552 yılında elçiler Moskova’ya gönderilmeye başlandı ve o zamanlar artık Beslen yaşamıyordu. Andemirkan Beslen yaşarken Beslen tarafından öldürüldüğüne göre tarihler arasında 43 yıl yaşadığı görülüyor. Fakat biz Andemirkan’ın 43 yıl yaşatılacağına ihtimal vermiyoruz, en fazla 30-35 yıl yaşamıştır.
Andemirkan’ın türküsünden onun Hıristiyan olduğu ortaya çıkıyor. Andemirkan’la ilgili söylentilerde pek çok abartı ya da eksiklik bulunabilir. O da diğer insanlar gibi yaşadı. Kabardey‘de de diğer yurtlarda da gezdi. Köle bir anneden doğmasına rağmen kılıcını çekip Pşılara ilk başkaldıran o oldu. İnsanların onu bu kadar yüceltmesinin nedeni budur. Yaşadığı yerde, öldürüldüğü yerde Şerces Nehri’nin yataklarda bir yerdedir. Bu, türküsünde çok net olarak geçmektedir.
* Beslen çok kilolu olduğu için ata binemezdi. Kendisi için yaptırılmış tek atın çektiği bir at arabasında ayakta at sürerdi.
Yazan: Kardenguş Zıramuk (Şeniğoze Gazetesi Temmuz 1990 sayısı)
Çeviri: Mukaddes Çelik
Sayı : 2013 06
