Kuzey Kafkasya’da Nüfus Değişimleri

Araştırma Derleme Komisyonu

Kuzey Kafkasyalı halklar arasında kentlileşme Sovyet döneminde başladı. 1920’lerin sonlarında bile Kuzey Kafkasyalılar kentlerde çok az görüldüğü halde, oldukça hızlı bir kentleşme süreci sonucu bu halkların kentli nüfus içindeki oranları büyük öl­çüde arttı. Daha önce belirttiğimiz gibi 1926-1959 döneminde özerk bölgelerdeki toplam nüfus artışı, Kuzey Kafkas halklarının nüfus artışından daha faz­laydı. (Bu olgu Tablo 6’daki toplam nüfus indeksle­rinde de görülmektedir.) Böylece, oran olarak Ku­zey Kafkasyalı nüfusta göreli bir azalma görüldü

.

Fakat 1950’lerin sonlarından başlayarak, Kuzey Kafkasyalıların ekonomik ve kültürel gelişimine paralel olarak, nüfus oranlarında bu halkların le­hine bir değişim olmuştur. Tablo 6’daki nüfus indeksleri, 1959’dan sonra Kuzey Kafkasyalı halkların hepsinde, gerek toplam, gerekse kentli nüfusta, özerk bölge toplamının çok üzerinde artışlar oldu­ğunu göstermektedir. Örneğin Kuzey Kafkasyalı halk­lar arsında en düşük kentleşme oranı olan Adiğe ÖB’deki Adiğelerin bile 1959-1970 dönemindeki 11 yıllık bir sürede kentli nüfusları %76 artmıştır. Aynı oran, Karaçay-Çerkes ÖB’deki Adiğelerde %164 ve Dağıstanlılarda %257’dir. (Çeçen-İnguşlarda bu oran %477’dir. Fakat bu oran, Kazakistan’dan dönen Çeçen-İnguşların etkisini de yansıtmaktadır.) Bu bölgelerin kent nüfuslarındaki artış ise Adiğe ÖB’de %56, Karaçay-Çerkes ÖB’de %70 ve Dağıstan ÖSSC’de %59’dur. Bu verilerden Adiğe ve Dağıstan­lıların özerk bölgelerindeki kentli nüfus içindeki oranlarının 1959’dan 1970’e kadar, sırasıyla, %13, %55 ve %62 arttığını saptayabiliriz. (Aynı artış hızı, Kabardey, Kuzey Oset ve Çeçen-İnguş halkları için, sırasıyla, %52, %40 ve %218’dir.) Bu olgu, Kuzey Kafkasya’daki özerk bölgelerde, kırsal kesim gibi kentlerin de zamanla daha çok “yerelleştiğini” göstermektedir. (Fakat bu önemli artışlara karşın, 1920’lerde hemen hiç kentli nüfusları olmayan bu halkların gürünüzde bile kentli nüfus içerisindeki oranlarının görece az olduğu unutulmamalıdır.)

V.Tablo 6’nın gösterdiği bir başka olgu da bu bölge­lerin kent nüfuslarındaki büyüme hızının Sovyetler Birliği ortalamasından fazla olmasıdır. Bu durum, bu bölgelerin ortalamanın üzerindeki sınai geli­şimlerinin bir ürünüdür. Tablo 7, Kuzey Kafkasya idari birimlerde ve Gürcistan’da, sınai sektörde çalışan işçi nüfusunun artışını göstermektedir. Adi­ğe ÖB’yi de içeren Krasnodar Kray hariç, Kuzey Kaf­kasya’daki tüm bölgelerde sınai nüfus, 1940-1975 arasında 4-5 kat artmıştır. (Bu artış özellikle 1960’dan sonra yoğunlaşmıştır.) Aynı dönemde tüm Sovyetler Birliği’ndeki artış 2.6 kattır.

Bu kısa çalışmamızın sonuçlarından görüldüğü gibi Kuzey Kafkasya nüfusundaki değişmeler iki ana döneme ayrılabilir. 1950’lerin sonlarına kadar devam eden birinci dönemde, bu bölgelerde artan (sınai) nüfus ihtiyacı önemli ölçüde dış göçler ile sağlanmış, bunun sonucu yerel halkların toplam nüfustaki oranlarında düşmeler görünmüştür. 1960’larda başlayan ve halen devam eden ikinci dönemde ise, yerel halkların sınai ve kentsel nüfusa ka­tılma oranları daha belirleyici olmaya başlamış ve bu halkların hem kent, hem de kır nüfusu içerisin­deki oranları artmaya başlamıştır. Kentleşme, ka­dınların eğitime daha çok katılmaları, evlenme yaşının artması gibi etkenler sonucu Kuzey Kafkas­ya halkları ile bu bölgedeki diğer halklar arasındaki doğal nüfus artış oranlarında görülen farklılık kapanma yönünde bir eğilim göstermekle birlikte, daha uzunca bir süre Kuzey Kafkasya halklarının daha büyük nüfus artış hızına sahip olacağı anlaşılmaktadır.

Kaynaklar:

-Akıner, S., Islamic Peoples of the Soviet Union, London: Kegan Paul International, 1983.

-Bond, A.R. ve Lydolph, P.E., “Soviet Population Change and City Growth, 1970-1979: A Preliminary Report”, Soviet Geography, c.20, n.8, ss.461-488.

-Bromley, J.V. et.al., Present-day Ethnic Processes in the USSR, Moskova: Progress Publishers, 1982.

-Jones, E. ve Grupp, F.W., Modernization, Value Change and Fertility in the Soviet Union, Cambridge: Cambridge University Press, 1987.

-Lydolph, P.E., Johnson, R. ve Mills, M.E., “Recent Population Trends in the USSR”, Soviet Geography, 1978, c.19, s.8, ss.505-539.

-Sagers, M.J., “Regional Distribution of Industrial Employment in the USSR”, Soviet Geography, 1984, c.25, n.3, ss.166-176.

-Shabad, T., “Population Trends of Soviet Cities, 1970-1984”, Soviet Geography, 1985, c.26, n.2, ss.109-153.

-Volkova, N.G., “Changes in the Ethnic Composition of the Urban Population of the North Caucasus During the Soviet Period”, Soviet Sociology, 1965, c.4, n.2, ss.17-33.

“Gönüllü Ordu” ve Kuzey Kafkasya: 1918-1920

Kuzey Kafkasya tarihinin 1918-1920 dönemini önemli ölçüde belirleyen öğelerden biri “Gönüllü Ordu”dur. 1917’de yıkılan Çarlık Rusyası’nın generalleri tarafından kurulan ve “Bir ve Bölünmez Rusya” hedefleriyle eski rejimi yeniden kurmaya çalışan Gönüllü Ordu (GO) bu dönemde Kuzey Kafkasya’nın büyük bir kesimini işgal etmiş ve bu bölgedeki toplumsal oluşumları büyük ölçüde etkilemiştir. GO’nun niteliğinin ve gelişiminin incelenmesi iki nedenle önemlidir.Birincisi, GO yeni bir işgalci güç olarak 1918-1920 dönemi Kuzey Kafkasya tarihinde yer edinmiştir.İkinci olarak da, gerek bu dönemde, gerekse 1950’lere kadar uzanan bir zaman diliminde varoluş koşulları Çarlığa ve GO’ya bağlı Kuzey Kafkas kökenli çeşitli kişi ve katmanlar göçmen politik akımlar arasında özgün bir “çizgi” oluşturmuşlardır. Bu nedenlerle bu makalede GO’nun niteliği ve gelişimi, toplumsal -tarihsel çerçevedearaştırılmıştır. (Konu aslında çok geniş olduğu için sadece GO araştırma kapsamına alınmış, beyaz hareketler, Kolchak vb. ve siyasal alımlar ancak dolaylı olarak incelenmiştir.)

20.yy’ın başlarında Kuzey Kafkasya’da Toplumsal ve Etnik Yapı

Bilindiği gibi Kuzey Kafkasya 19. yy.’da Çarlık Rusyası tarafından uzun süren kanlı savaşlar sonucu işgal edildi. 21 Mayıs 1864’de Wubıh bölgesindeki son direniş merkezi olan Kbaada’nın düşmesi ile “resmi” olarak tamamlanan işgal Kuzey Kafkasya’nın etnik ve toplumsal yaşamında önemli değişikliklere yol açtı. Savaş sonrası (özellikle Kuzeybatı) Kafkasyalılar sürgüne zorlanarak halkın büyük bir kesimi yurtlarından koparıldı. Böylelikle nüfus oranı Kuzey Kafkasyalıların aleyhine büyük ölçüde bozuldu.

Rusya’nın diğer bazı sınır bölgelerinde olduğu gibi bu işgal de Kazak kolonilerinin Kafkasya’ya yerleştirilmesi ile gerçekleştirildi. Kazakların Don bölgesinden Kafkasya’ya ilk girişi 16. yy’da başladı. Yarı-askeri özellikler taşıyan Kazak yerleşimleri, “Yurt”lar (voisko) halinde örgütleniyorlardı. Kazaklar merkezi Rusya’dan görece özerk kendi voisko’larının yönetimi altında, nüfusun diğer kesimlerine göre (toprak mülkiyeti vb. konularda) önemli ölçüde ayrıcalıklı topluluklar halinde yaşıyorlar, buna karşılık Çarlık ordusunda 20 yıl askerlik yapma gibi yükümlülükler taşıyorlardı.

1860’da Kuzey Kafkasya’da iki önemli Kazak “yurt”u (Kuban ve Terek) vardı. (Diğer “yurt”lar Don, Astrakhan, Ural, Orenburg, Ussuri, Yedi Nehirler, Sibirya, Armur ve Baykal-ötesi’nde bulunuyordu.)

Kuban Kazak Yurdu, 1860’da Karadeniz Kazak Yurdu ve Kafkas Hattı Kazak Yurdu’nun bir kısmından oluşturuldu. (Kafkas Hattı Kazak Yurdu’nun diğer kesimleri aynı yıl Terek Kazak Yurdu’na dönüştürüldü.) Karadeniz Kazakları 15. yy.’da kurulan ve 1775’de yıkılan Ukrayna’daki Kazak Yurdu’nun (Zaporej) kalıntılarından oluşmuştu. Bu “yurt” yıkıldığında Kazakların bir kesimi Osmanlı İmparatorluğu’na kaçarken, kalanlar da II. Katerina tarafından Kuban bölgesinde Karadeniz kıyılarına yerleştirildi. Bu Kazaklar Karadeniz Kazak Yurdu’nu oluşturdular ve etnik kimliklerini (Ukrayna kökenlerini ve özgün diyalektlerini) önemli ölçüde korudular. 18. yy.’ınsonlarında Kafkas Savaşları’nın yoğunlaşması üzerine yukarı-Kuban bölgesine, “Kafkas Hattı” oluşturacak şekilde yeni Kazaklar yerleştirildi. (Devam edecek)

Not: Kaynaklar yazı tamamlandığında verilecektir.

Sayı : 2013 07