Зэрэш1эн

«Шъукъак1у тызэрэш1эн
1офыр къолай тш1ын
Ш1у тлъэгъун, ш1у талъэгъун
Дунаер зыми къыфэнэщтэп»
е1о 1Емрэ, Юныс. Нахьыбэмк1э ц1ыфым ымыш1эрэ горэ зилъэгъук1э пыеу къыщэхъу. Мыщ ц1ыфым щынагъо къыфехьы. Дунаем ц1ыфыр къызэрепсыхыгъэм фэдэу к1ыйнэу фежьэ. Сыд а п1омэ, ц1ыфыр хымэ псэушъхьэм, хымэ псэуп1эм е хымэ атмосферым зыфэзк1э ары зыфэк1ыйрэр. Ежь фэшъхьафхэр пый фэдэу зэрилъэгъурэм пае зэрэук1ыжьых. А пый лъэгъуным епхыгъэу, ярефлекс к1эрыпхагъэу ары к1ызэрэук1ыхэрэр, ау фэмыехэу загъорэ зэш1ужьэуи ык1и ш1улъэгъум итамэ пыш1агъэу ш1у зэрэлъэгъужьэуи мэхъухых. Мафи къэсын, зэхэжъагъэ фэдэу, зэблагъи хъун, аужыми зэрэш1эн.
Адыгэхэм литературэмк1э «зэрэш1эн» гущы1эм, ш1эныгъэр къырагъэк1эу агъэфедэ. Ащ фэшъхьафэуи Адыгэ Бзэ’м тызэрэц1ыфын/тызэрэц1ыхун гущы1эми зэрэш1эн’ым папк1э, ц1ыф узэдэхъун мэхьанэ и1эу гущы1э хэлъ.
Гъэсэныгъэм тыфемыжьэзэ ыпэ, гупшысэ бзэм тетэу, зэрэц1ыфын/зэрэш1эн зыт1ок1э, ащ ишъыпкъагъэ ти ш1ош1 хъун фай. Адыгэ Бзэ’м хэлъ мо гущы1эм, мин пчъагъэ тек1ыгъэ нэужыми, 1Емрэ Юныс къы1уагъэ усэм 1офыр къолай зырэхъущтыр къе1о: зэрэш1эн. Арышъы, умыш1эрэм сыдэущтэу удэгущы1эщт а? Пш1эрэр таущтэу, сыд пае, сыд иш1уагъэк1э гурыбгъэ1ощта?
Зэрэш1эным фэшъхьафэу, 1офыр къолай пш1эным инэмык1 гъогу ш1у плъэгъуныр, ш1у уалъэгъуныр ары. Тэ хымэ тызылъэгъурэм, игупчъэ зыгъэпытэжьыгъэ зы ц1ыфым, сыд ебгъэш1эшъуна ык1и ащ сыд къыуигъэш1эшъуна? Нэмык1 ц1ыфыр пш1эным модэ ыпэк1э, тэ тэр тэрэу зытш1эжьын фай. Зызэрэтш1эжьрэм фэдиз ны1эп, еджак1ор тш1эным икъолай къэдгъотыгъэ зыхъущтыр. Ишъхьэрэ, ыгурэ илъыр тымыш1эрэ ц1ыфым сыдыр, сыд пае, сыд фэдизэу, тэфэдэу фэтхьыщта? Джащ пае, ыпэ дэдэ хэта упчъэ гущы1эм иджэуап дгъотыныр типшъэрылъ. Гущы1эм пае, упч1эм иджэуап Нарт е Нэфын п1о фэдэу гущы1э къодыеу хъун фаеп. Ащ епхыгъэу упч1эм мэхьанэ куу и1эу Нарт хэта? Та Нэфынэр ара? т1он фай. Сыдыр, сыд фэдиз ыш1эрэ, гущы1эр таущтэу ыгъэфедэра, а къы1орэм мэхьанэ и1а, хьауми ы1орэр жьыбгэм зэрилъасэрэ сапэм фэда? Арышъы зэрэш1эн гущы1эм апэ о зыпш1эжьыныр, ет1уанэ модрэр пш1эныр къек1ы.
Ш1эн лэжьыгъом зэрэш1эным ишъыпкъап1э гъэсак1ом иметодикэ ш1огъэшхо хэлъ. Тхьам тыщэрэухъум, моущтэу щымытмэ, сымаджэм 1эзэгъу пхэндж рэчэтэу езытырэ докторым ип1э тифэныр фэщынагъо. Тэ тэш1э ц1ыфым изэгъэш1ак1э иакъылк1э гъогу зэфэшъхьафхэр зэри1эхэр. Ащ ш1эныгъэ къыштэ зыхъук1э пкъыш1эр (органы чувства) 1эпы1эгъу къыфэхъу, ау ц1ыф пэпчъ ипкъыш1э илэжьак1э зэфэшъхьаф. Тэ тиметодикэрэ к1алэм ипкъышъхьэк1э ипэ ригъэшъырэмрэ зэтефэн фай. Былымыр дгъасэ зыхъук1э зэмзэрэ хабзэу пкъыбзэр (язык тела) гъэлъэгъоныр, зыпэш1ыжьыныр, нэмык1хэри тэ методикэу зетэхьа. Мыхэр зэк1э ш1эн лэжьым хэтэу зэрэш1эным иш1уагъэ къегъэлъагъо. Ц1ыфым итаурыхъ фэдэу жъэу, гупшысэ таурыхъми зэрэш1эн лъэужми ренэу лэжьышхо фаш1ыгъ.
Кант Эммануил, былымхэр зэрэмыгущы1эшъухэрэм пае гупшысэшъухэрэп, е1о. Франц Беккони, бзэр акъылым илъык1у, е1о. Джы хэт ы1орэр тш1ош1 хъун фая, Кант ары а хьауми Беккон ары а? Мый т1ум азыфагу сыда илъыр шъумы1у, зэфэпхэнджэу зэрэщытыр нафэ. Кант гупшысэныр гущы1эным рипхыгъ, ащ иплъак1эк1э угупшысэшъуным пае ипэ угущы1эн фай. Тэш1э ик1и тэлъэгъу, бзакохэр мыгущы1эшъухэми мэгупшысэх, матхэх, нахь ш1уагъэри лэжь зэрахьэ. Укъэзэныр(къэбгъэхъэныр) гупшысэшъуным/гупшысэным и1эзагъэ лэжьыр ары.
Ары, Беккон сыд еп1ол1эн а дэ? Ишъыпкъап1э “бзэр акъылым илъэужэу ” щыт а? Зы адыгэ гущы1эжъым “бзэр гум и лъык1о” е1о. Мы упч1эр нахь тэрэз хъунк1э сенэгуе: Гупшысэр гум къыгъотыгъа хьауми акъылым къыгъотыгъа? Беккон гущы1эныр акъылым репхы ауэ Адыгэхэм гум рапхы. Гупшысэ, гущы1э, губзыгъэ, гухэк1, гухахъу, гукъау, гумак1, гуш1о, гук1эгъу, гупчэ, гукъабз, гунэф, гунэс, гуш1ош1, гуцаф, гонахь, гумызагъ, гузажъу, гужъуагъ, гулъыт …фэдэхэу гупшысэнымрэ психологием епхыгъэ нэмылъэгъухэр гущы1эу гу’м пыблагъэх. Адыгэ Бзэ’р бзэм анахьыжъэу зэрэщытыр тэш1э. Гупшысэн’ыр, гупшысэ таурихъ’ыр янахь куоу, янахь к1ыхьэу щыт лъэпкъхэм гу макъэм епхыгъэу аушыхьаты, ауэ дунаим нахь епхыгъэ ныбжьык1э лъэпкъхэм гупшысэн’ыр акъылым’к1э агъэнафэ. Беккон згъэмысэрэп, ауэ ащ фэшъхьафхэми гупшысэ сервэнымк1э (зек1о, таурыхъ) гум иш1уагъэрэ, итетыгъорэ ирикъун фэдизэу афэш1агъэк1э сыгугъорэп. Гупшысэр гум къыщэхъу, акъылым ипкъ щеуцо, 1ушыныгъэм дэхэныр щегъоты. Зы ц1ыф къы1уагъэ гущы1эшхом нэбгырэ адрес зэри1эм фэдэу, куп гуща1эхэми зы лъэпкъ адрес я1. Куп зэхэтыр бэми, ахэмэ япсэ лъэп1эныр къыгъэлъагъорэп.
Къэс1онэу зиуж ситыр мыры: Ц1ыфыр пш1эныр щык1агъэ. И гу, и 1акъыл, и 1ушыгъэ, и бзэ, и гупшысэ, и зычыр, и 1эпкъ-лъэпкъ, и псэ… К1эк1эу, Зэрэш1эн’ыр зэрэц1ыфын’мэ; зэрэц1ыфынми 1офыр къолай еш1ы. / Зэрэш1эн’ыр зэрэц1ыхун’мэ; зэрэц1ыхунми 1охур къолай эш1.