Nart Dergisi
Sayı 41-42 Ocak-Şubat-Mart-Nisan 2005

Çerkes Kültüründe Toplantı (Wunafe) Geleneği

“Her aile ve sülaleye nüfusuna göre ayrılan alanlarda odun ve benzeri ihtiyaçları için ormanda kesim izni verilirdi.
Kesilen kadar ağacın dikilmesi zorunluluktu. Bu kurala uymayanlara ceza verilir ve ayrıca yeniden dikim yaptırılırdı”

Çerkes halkının özgürlüklerini kaybetmesinden sonra, Xabze’ye uygun yaşam biçimine ilişkin olarak elimizde kalan bilgi çok azdır. Halk, ken­disiyle ilgili kararları kendisi özgür olarak ala­madığı sürece Xabze yaşatılamamaktadır. Bu kısa yazı ile açıklamaya çalıştığımız konu, Çerkeslerin Kafkasya’da özgür olarak yaşadığı dönemde mevcut olan idari yapı ile, idari yapının işleyiş biçimidir.
Yazıda açık biçimde, wunafenin başladığı yer, wunafe yapanın kim olduğu, wunafenin konusu ve wunafenin kurumsal olarak yapıldığı yerlerle ilgili bir çerçeve şematize edilmeye çalışılmıştır. Bizim daha çok önemsediğimiz husus gençlerimizin, Çerkeslerin idari yapısı ile bunun iş­leyiş biçimine ilişkin bilgilenmelerini sağlamaktır. Bu yazı­nın Çerkes kültüründeki wunafe kavramının/kurumunun tamamını içerdiği iddiasında değiliz (eksiklikleri ya da yanlışlıkları olabilir). Değerli okurların eksiklik ya da yanlışlıklarımızı bizimle paylaşmasından mutluluk duyarız.

WUNAFE

A- Çerkeslerin wunafe yapma biçimi, wunafenin kimler tarafından, hangi konularda yapıldığı ve wunafenin yapıldığı yer:

1- Wunafenin yapıldığı yerler:
*Aile
*Sülale
*Köy
*Köyler Grubu (Bölgesel)
*Ülkesel Xase

2- Wunafenin kimler tarafından yapıldığı:
*Ailenin wunafesini ailenin büyüğü yapardı.
*Sülalenin wunafesini sülalenin büyüğü yapardı.
*Köyün wunafesi, köye adını veren ailenin seçilmiş büyüğü tarafından yapılırdı.
*Bölgesel kararların wunafesi, bölgenin idaresini ya­pan pşı tarafından yapılırdı.
*Ülkesel wunafe ise, ülkesel yetkiyi taşıyan Xase’nin seçilmiş büyüğü tarafından yapılmakta idi.

3- Wunafe yapanın seçildiği ve seçil­mediği durumlar:
a) Wunafe yapanın seçilmediği du­rumlar:
*Ailenin Büyüğü
*Sülalenin Büyüğü
b) Wunafe yapanın seçildiği durum­lar:
*Köyün wunafesini yapan
*Bölgesel wunafe yapan
*Ülkesel wunafe yapan

A- Wunafe yapanın seçilmediği durumlarda wunafenin yapılış biçi­mi ve konusu:

1- Aile ile ilgili wunafe:
Çerkes ailesinde aile ile ilgili wunafe aile büyüğü tarafından yapılırdı. Ailenin büyüğü ihtiyaç duyduğunda bayan veya erkek aile mensuplarının görüşlerini alır­dı. Bu wunafe aile mensuplarının hepsi için bağlayıcı idi.

2- Sülale ile ilgili wunafe:
Sülale ile ilgili wunafe sülalenin büyü­ğü tarafından yapılırdı. Sülalenin mutlu ve acılı günlerinde her ailenin büyüğünü çağırarak, görüşlerini alıp wunafe yapar­dı.

B- Wunafe yapanın seçilmediği durumlarda wunafenin yapılış biçimi ve konusu:

1- Köy ile ilgili wunafe:
Köy ile ilgili wunafeyi köye adını ve­ren soylu aileden seçilen soylu yapardı. Bu soylunun orta yaşta, kahramanlığı ve cesareti sınanmış, gelenekleri iyi bilen ve bu konularda gelişme aşamasını tamam­lamış olması gerekli idi. Köyde oturan sülalelerin büyükleri toplanarak seçim yaparlardı. Köye adını veren soylu aile mensupları ile köyde oturan sülale büyükleri tartışarak seçimi yaparlardı. Seçilen soylu wunafe yapılırken de köyde oturan sülale büyüklerine danışarak wunafe yapardı. Wunafe aile ya da sülaleler ile ilgili olmazdı, wunafe köyde yaşayanların huzurlu ve müreffeh yaşatıl­ması ile ilgili olurdu.
Çerkesler’in Kafkasya’da özgür olarak yaşadığı dö­nemde; köye ait ekim alanları, yaylaklar, otlaklar, orman­lar hiçbir aileye ait olmaksızın bütün köyün ve köylülerin ortak kullanımına tahsis edilirdi. Ailelerin özel mülkiyetin­de olan alan ise evlerinin arkasındaki meyve bahçeleri ile sebze ve benzeri şeylerin yetiştirildiği yerlerdi. Bunların dışındaki alanlarla ilgili wunafe seçilmiş soylu tarafından yapılırdı. Ortak kullanım alanlarının verimliliğine göre yıllar içerisinde araziyi kullanan aileler değiştirilerek adalet sağlanırdı. Soylu, ayrıca demircinin, habercinin, ekili alanların bekçisinin ve orman bekçisinin tahıl hisselerinin toplanması ile ilgili wunafe yapıp uygulatırdı. Bunun dı­şında “gelen hissesi” adıyla anılan bir toprak ayrılır bu topraktan elde edilen hasılat köylülerin ortak malı sayılır­dı. Yine herkesin eşit hakta hissedar olduğu sürüler bulu­nurdu. Köyde oturan dul kadınlara, yoksullaşmış olanlar ile sonrada engelli olanlara bu “gelen hissesi” denen or­tak mallardan kendilerine yetecek kadar yardım yapılırdı. Bu yardım daha çok dışarıdan zaruri sebeplerle gelenle­re yapılırdı.
Çerkes toplumunda köylerde büyük miktarlarda hay­van barındırılması ile gübre ve çöplerin köylerde bulun­durulması Xabze’ye göre yasak idi. Bu gübre ve atıklar köye uzak bir yerde belirlenmiş alana götürülür ve orada biriktirilirdi. Bu alan, ucunda beyaz bir bez parçası asılmış direkle belli edilirdi. Bu kurala uymayanlara ceza verilir ve toplanan cezalar “gelen hissesine” katılırdı.

Ağaç dikilmesi zorunluydu

Her aile ve sülaleye nüfusuna göre ayrılan alanlarda odun ve benzeri ihtiyaçları için ormanda kesim izni veri­lirdi. Kesilen kadar ağacın dikilmesi zorunluluktu. Bu ku­rala uymayanlara ceza verilir ve ayrıca yeniden dikim yaptırılırdı. Her hangi bir düşman saldırısı olduğunda sa­vaşa katılacak atlı sayısını ve komutanın kim olacağını se­çilmiş soylu belirlerdi.

2- Bölgesel wunafe:
Bölge ile ilgili wunafe, bölgede bulunan köylerin yöneticisi olan soyluların katıldığı top­lantıda, o bölgede oturan köylerin seçtiği soylu kişi tara­fından yapılırdı. Seçilecek soylunun bedensel/zihinsel olarak sağlıklı ve gerektiğinde orduya komuta edebilecek durumda olması gerekirdi.
Bölgede oturan köylerden gelen temsilcilerin katıldığı toplantıda seçim yapılırdı. Toplantıya köyleri yöneten soylular dışında her köyden üç büyük katılır ve uygun buldukları soyluyu seçerlerdi. Adayı soylu aileler kendile­ri gösterirdi. Bunun dışında kendiliğinden aday olan soy­lu da olurdu. Gösterilen adayın seçilmesi ya da seçilmemesi söz konusu olabildiği gibi seçilen soylunun yönetim becerisi beğenilmediğinde aynı usul ile görevinden uzak­laştırılırdı. Toplantılar seçim bitene kadar sürerdi.
Seçilen soylu köylerin ilgili olduğu wunafeyi yapardı, wunafe yaparken köylerin yöneticisi soyluları toplar ve onlara danışarak wunafe yapardı. Seçilen soylunun her sınıfa mensup olabilen danışmanları da vardı.
Seçilen soylu sorumlu olduğu bölgedeki köyler ara­sındaki ilişkilerin düzenli olmasını sağlardı. Köyler arasın­daki sınır ihtilaflarını wunafe ile çözerdi. Uymayanlara ce­za verirdi ve wunafenin uygulanmasını sağlardı.
Diğer bölgelerdeki soylularla ilişki görevlendirilen he­yetle sağlanır, heyetin bir başkanı olurdu. Bu heyet böl­gesel yönetimi üstlenen soylu sınıfından ya da bu sınıfın bir altı olmakla birlikte diğer soyluların statü itibarıyla üs­tünde olan sayıca az soylu sülalelerin mensuplarından oluşurdu.

Bölgenin komutanı sayılırdı

Bölgenin yöneticisi olan soylu bölgenin askeri komu­tanı idi. Herhangi bir savaş durumunda bölgedeki köyle­rin yöneticisi soyluları çağırır ve yapılması gerekenler ile ilgili wunafe yapardı. Her köyün göndereceği atlı sayısı­na, atlıların nereye toplanacağına, atlıların yanlarına alı­nacak silah ve benzeri donanımın ne olacağına ilişkin ka­rar bölgenin yöneticisi tarafından wunafe yapılarak veri­lirdi. Bu soylunun mali işlerini yürüten görevlileri bulu­nur ve bunlara kendisinin görevlendirdiği bir kişi başkan­lık ederdi. Bunun yanında güvenliği sağlayan ve vergile­ri toplayan bir teşkilatı bulunur ve bunları görevlendirdi­ği bir kişi yönetirdi. Bahse konu görevliler verilen karar­lan uygular ve gelişen olayları soylulara iletirdi.

3- Ülkesel Xase wunafe yapış biçimi, wunafe yapanın seçilmesi ve hangi konularda wunafe ya­pıldığı:
Ülke ile ilgili wunafe ülkesel Xase’de yapılırdı. Ülke­sel Xase’de ülkeyi yönetecek soylu seçilirdi. Seçilen soylu, soyluların en ünlülerinden birisi olurdu. Seçimlerde birden fazla aday gösterildiği de olurdu. Ülkesel xase tüm ergin soyluları kapsardı. Köyü yöneten soylular ile köy yönetmese bile tüm soylu ailelerden birer temsilci ile her köyden köyde oturanlarca soylu olmayanlar arasından seçilmiş 3’er kişi Xase’ye katılırdı.
Ülkesel Xase 3 grup olarak birbirine uzak mesafede otururdu. Birinci grup tüm ülkeyi ve bölgeleri yönetme hakkına sahip soylulardan oluşurdu. İkinci grup kendine ait köyleri olan ve köyü olmayan soylulardan oluşurdu. Üçüncü grup ise, soylu olmayan ve köylerden seçilen üçer kişilik temsilcilerden oluşurdu. Her grubun bir büyü­ğü olurdu ve bunlar seçilmezdi.
Seçilecek soylu, adaylar arasından birinci grupta kararlaştırılır ve daha sonra ikinci gruba iletilirdi. Daha sonra da üçüncü gruba iletilir­di. Birinci grupta seçilen soylunun ikinci grup tarafından kabul edilme­diği de olurdu. Bunlar arasında an­laşma sağlandıktan sonra uygulana­cak politikalarla (vergi vb. konularla ilgili) birlikte üçüncü gruba iletilirdi. Üçüncü grup seçilen soyluya bir heyet göndererek toplanacak vergiler­de artış yapılıp yapılmayacağına ve diğer konulardaki politikasına ilişkin sorularını sorardı. Seçilen soyluyla görüşen heyet üçüncü gruba döner ve durum değerlendirmesi yapardı. Seçilen adayın politikaları uygun görülmez ise üçüncü grup tarafından kabul edilmediği de olurdu. Seçilen aday üçüncü grup tarafın­dan kabul edilmediğinde her üç grup yeniden çalışmaya başlar ve sorun çözülene kadar toplantılar sürerdi.
Anlaş­ma sağlandığında seçilen soylu ülkeyle ilgili wunafe yap­ma yetkisini kazandığı gibi; ülkesel Xase’ye Thamade, tüm ordunun komutanı ve ulusal yargı başkanı olmakta idi. İstisnai zamanlarda ve belirli bir konuyu görüşmek için toplanan yeminli Xase Thamadesi ve ihtiyaç duyulduğunda ülkeyi ilgilendiren olağanüstü durumlarda karar ver­mek üzere toplanan ulusal mitinge Thamade olmak da görevleri ara­sında idi. Seçilen soylu wunafe ya­parken bölgesel yönetici olan soyluları çağırır ve kendisine danış­manlık yapan birinci gruba da­hil olmayıp ikinci gruba dahil olup statü itibariyle daha üst derecede olan soylulardan seçi­len kişilere de danışılırdı. Aynı bölgesel yönetimde oldu­ğu gibi tüm ülkenin mali işlerini yöneten, güvenlikten ve vergi toplanmasından sorumlu görevliler bulunurdu. Bu soyluların her zaman uluslararası ilişkileri yürütmekte ya­rarlandığı seçilmiş görevlileri olurdu. Bu temsilcileri her türlü ilişki için diğer ülkelere ya da halklara gönderirdi. Örneğin; 18.yy başlarında Cebağı, Petersburg ve Bahçesaray’da ikişer yıl bu görevi yürütmüştür.

Kayseri Kafkas Derneği Araştırma ve Yayın Kurulu