Prens Idar’ın oğulları

Kabardeylerin tarihi büyük prensi İdar Mirza, Kafkasya’nın en eski hanedanlarından birine mensuptu. İdar Mirza, Çerkesya’nın hükümdarı Inarmas Mirza’nın oğluydu. 1470 civarında Kuzey Kafkasya’da, büyük bir ihtimalle Terek bölgesinde dünyaya geldi. İdar Mirza’nın soyunun devamı olan Çerkassky ailesine göre, Inarmas Mirza bir süre sonra Terek’ten ayrılıp Küçük-Kabardey denilen bölgeye çekildi. Burada Taman yarımadasını Tatarlardan geri almaya çalıştı ve sarayını Anapa’nın kuzeyine taşıdı. Artık taht merkezi Taman bölgesi olmuştu.
Tarihi bazı kaynaklara göre, Çerkesya olarak tanımlanan devletin yönetimi Kabardey Sultanı’nın elinde idi. Bir başka bilgiye göre, Çerkeslerin hükümdarlarına Büyük-Kral denilirmiş. Veraset sistemi ise Osmanlılara benziyordu, çünkü Çerkesya tahtını hanedanı’nın en yaşlı erkek mensubu alıyordu. Avrupa’da olduğu gibi babadan oğula geçmiyordu. Inarmas Mirza 1498 yılında ölmüş ve Çerkesya Tacı oğlu İdar’a değil yeğeni Beslan’a kalmıştı. İdar Mirza sabırla sırasının gelmesini beklemek zorundaydı.
İdar Mirza babasının isteği üzerine Kırım Hanı Mengli Giray’ın kızlarından Nazcan Hatun’la evlenmişti. Bu evlilikten dört kızı ve bir oğlu olmuştu. Daha sonra Çerkeslerin büyük arzusu üzerine Kabardey prensesi Malyakurh Hatun’la evlendi. Bu ikinci evlilikten iki oğlu dünyaya geldi. Son evliliğini Abhazlar ile Kabardeylerin arasını bulmak için Abhaz prensesi Han Hatun’la yaptı. Bu son eşinden de bir oğlu oldu. En büyük oğlu Bitu Mirza bazı kaynaklarda Maremiho veya Mırzakan olarak anılıyor. Bitu Mirza’nın annesi Tatar prensesi Nazcan Hatun Çerkesler tarafından sevilmiyordu. Çünkü Tatarların çıkarı için çalıştığı söyleniyordu. Buna sebep de en büyük kızı Fatu Hatun’u bir Osmanlı paşası ile evlendirmesinden kaynaklanıyordu. Çerkesya sarayındaki entrikalar yüzünden İdar Mirza ile Nazcan Hatun’un arası açılmıştı. Bu yüzden Nazcan Hatun kızlarını alıp Kırım’a babasının sarayına döndü. Bu sırada oğlunuda yanında götürmek istemişse de İdar müsaade etmemişti. Bitu Mirza Çerkesya’da babasının yanında kaldı.
Taht sırasında Bitu ikinci sıradaydı. Babasından sonra tahta çıkacağı görünüyordu. Fakat babasının ikinci eşi Malyakurh Hatun Çerkesya tahtını kendi oğulları için istiyordu. Entrikalar sonucu Bitu Mirza babasının gözünden düşmeye başlayınca önce Terek’e gidip akrabalarının desteğini aradı. Bu sırada kızkardeşi Malhurub Hatun, Sultan Süleyman’la evlenmişti. İdar Mirza 1525’te Çerkesya tahtına çıkınca Bitu Mirza da Taman’a geri döndü ve üvey kardeşleri Temruk, Kambulat ve Şelegot’la babasına hizmet etmeye başladı. Aynı tarihlerde İdar Mirza, kızı Malhurub (Mahidevran) üzerinden Osmanlı’nın Ruslara karşı destek etmeleri için damadı Sultan Süleyman’dan yardım istedi. Sultan Süleyman kayınbabasına ancak Çerkeslerin Tatarlar ile uzlaşması sonucu destek vereceğini bildirdi. Fakat Çerkesler Tatarlar ile uzlaşmak istemiyordu, bilakis Tatarlar tarafından istila edilen topraklarını geri istiyorlardı. Zaten Kırım Hanlarıda Çerkesler ile barışmayı düşünmüyolardı. Fakat Mahidevran’ın etkisi ile bir süre sulh sağlandı ve Çerkeslerin tekrar Taman yarımadasında yaşamalarına müsade edildi. Bu sulh sadece Mahidevran’ın saray’da ki hakimiyetinin bitimine kadar devam etti. Ama buna rağmen bazı Çerkes beylerinin isyanlarıda patlak veriyordu. Nihayet İdar Mirza Çerkesya’nın çıkarının sağlanması için en büyük oğlu Bitu Mirza’yı İstanbul’a gönderdi. Bitu Mirza, İstanbul’da Sultan Süleyman’ın Kubbe Veziri olup adını Mustafa olarak değiştirdi. İdar Mirza’nın ölümünden sonra Taht Bitu Mirza’ya kalacaktı, fakat Bitu Mirza (Çerkes Bitu Mustafa Paşa) 1538 yılında öldü. Öldüğünde İkinci Vezir idi. Bazı kaynaklarda Bitu Mirza’nın 1554 yılında öldüğünü yazıyor, fakat burada hata yapılmış. Mustafa Paşa’nın torunlarından Mustafa Kasbulat Bey 1554 yılında ölmüştür. Osmanlı Arşiv kayıtlarında İkinci Kubbe Veziri Çerkes Bitu Mustafa Paşa’nın 1538 yılında vefat ettiği yazıyor. Zaten İdar Mirza da 1540 yılında ölünce ikinci oğlu Temruk Mirza Çerkesya tahtına çıkmıştır. Bu şekilde, neden Bitu Mirza’nın Çerkesya tahtına çıkamadığı anlaşılıyor. Temruk Mirza ise 1570 yılına kadar Çerkesya tahtına sahip oldu ve kızı Maria’yı Rus Çarı Korkunç İvan’la evlendirdi. Temruk Mirza rusların desteği ile Tatarlara karşı savaştı ve Taman yarımadasını tamamiyle Tatarların elinden koparmayı başardı ve oraya kendi adını taşıyan bir kale inşaa ettirdi. Fakat Rusların desteğine karşılık Çerkesya, bağımsız hükümdarlıktan Ruslara bağlı bir Prenslik oldu. Bu tarihten itibaren Çerkesya hükümdarına Büyük Prens ünvanı verildi.