Lozan Barış Anlaşması’na otururken, Ankara Hükümeti masada son derece avantajlıydı. Çünkü büyük devletlerin Anadolu’da adaletli, kalıcı, çok etnikli bir çözüm bulmak konusunda isteksiz, bir o kadar da bu perspektife sahip olmadıklarını; Kemalist hükümet anlamıştı. İttihatçıların hedefi, Anadolu’da ulusal homojen sağlayabilecek etnik temizliği Lozan’da onaylatmaktı. Nitekim de Lozan’dan zaferle çıktı.
Lozan anlaşması, Genç Türkiye Cumhuriyetinin doğuşu ve Anadolu’nun çok renkli etnisite gerçeğinin virajı oldu.
Ermeni Sorununu, bir şekilde çözümleyen ittihatçılar Rum kökenli yurttaşları da mübadele yoluyla pasifize etme fırsatını Lozan’la yakaladılar. Rıza Nur, Lozan delegasyonundaydı. Delegasyondan Rıza Nur’un sözleri, bakış açısını özetliyordu. “Bu mübadele benim Türkçülük noktasından esas emelim idi; fakat böyle tarihte görülmemiş bir şeyi nasıl teklif edeceğim diye öteden beri düşünüp duruyordum. Şimdi kendi kendine ortaya geldi. Yani gökten düşmüş minkudret oldu…”
Ankara hükümeti, affa kesinlikle sıcak bakmıyordu. “Vatanımızda başka ırkta, başka dilde, başka dinde adam bırakmamak en esaslı, en adil, en hayati iştir” düşüncesine dayanarak Rıza Nur, muhaliflerden kurtulma hesabında başarılı olacak ve Lozan’da 150 kişiyi bu affın dışında bırakmayı başaracaktır.
Yüz ellilik listesinin hazırlanmasındaki ana kriter neydi? Bu sorunun cevabı şüphesiz dönemin Dahiliye Vekili Ahmet Fetrit‘in (Tek) yaptığı konuşmadan çıkarmak mümkündür.
“Efendim, prensip diye ne istiyorsunuz? Hain, hain, ne prensibi? Yalnız hıyanetin vecih ve nevi itibariyle ancak tasnifi kabil olur. Yoksa prensip nedir? Demin arz etmiş olduğum vech üzere Sevr muahedesini kabul ve imza eden kabine, Sevr muahedenamesini Paris’te imza eden heyet-i murahhasa, sonra Kuvay-ı İnzibatiye, sonra Çerkez Ethem ve avanesi, İzmir Çerkes kongresine murahhas olarak iştirak edenler, hıyanet-i vataniyede bulunan memurin-i mülkiye ve askeriye, hıyanet-i vataniye ile maznun polis rüesası, hain gazeteciler, sonra hıyanet-i vataniyede bulunan diğer eshas.”
Buradaki algı, her türlü muhalefeti vatan hainliği ile eşdeğer görmekti ve günümüz Türkiyesinin en büyük sorunu olmaya devam edecekti. Osmanlı’nın çok dilli, çok kültürlü sistemi, devlet-i Aliye’nin emperyalist “ırkçılık” düşüncesiyle darbe yediği dönemlere kadar dünyanın gıptayla baktığı, bugün bile Türkiye’ye yeniden ihraç etmeye çalıştığı bir düşünceydi. Yeni Osmanlıcılara özellikle bu sistemin, laf olsun diye değil gerçekten Türkiye’nin ve bölgenin bir gerçeği olduğunun farkına varmaları konusunu hatırlatmak isterim.
M. Kemal Paşa’nın otoritesine başkaldıranlar ve ileride muhalif olacak kişiler, Listeye büyük bir titizlikle dahil edilmişti. Ayrıca liste son ana kadar belirsizliğini sürdürdü. Liste, 23 Nisan 1924 tarihinde 149 kişilik olarak Bakanlar Kurulu’na sunulmuş; onaylanması için Reisi cumhur Gazi M. Kemal Paşa’ya sunulduğunda; 1 Haziran 1924’te Köylü gazetesinin sahibi Refet beyi bizzat katarak onaylamıştır.
Basına baskı bu şekilde bir geleneğin parçası olmuştu: Ferda (Sahibi: Fanizade Ali Hilmi), İzmir’de Müsavat (Sahibi: İzmirli Hafız İsmail), Köylü (Sahibi: İzmirli Refet, başyazarı: Ferit), İrsad (Sahip ve başyazarı: Trabzonlu Ömer Fevzi), Adalet (Sahibi: Bahriyeli Ali Sami), Temin (Sahip ve başyazarı: Mustafa Neyyir), Alemdar (Sahibi ve başyazarı: Refik Cevat, sorumlu müdürü Pehlivan Kadri) adlı gazeteler muhalif basının örneklerindendir.
Şaşırtıcı bir biçimde ortaya, Müslüman olmayan, ama 150’likler listesine girmesi gereken kişilerin adları atılır. Listeye alınanların temel karakteristikleri Ankara Hükümeti karşıtı olmaları ve Ankara’nın otoritesini tanımamalarıdır.
Listede Çerkesler 86 kişiyle önemli bir sayıdadırlar. (%57) Çerkeslerin bu listeyi bu denli kabartmasının başlıca sebepleri, Ethem Bey ve arkadaşlarının oluşturduğu çetenin, Çerkes Kongresi’nin kalabalıklığı ve Çerkes muhalefetinin rolüdür. Şüphesiz Anadolu’daki Milliyetçi güçlere karşı direnişlerin önemli bir bölümünün de Çerkeslerin yoğun olarak yaşadıkları bölgelerde ortaya çıkması diğer etkendir.
150’likler listesindeki 17 kişi Çerkes Kongresi’ne katılanlardı. ( İzmir, 24 Ekim 1921)
Ethem Bey ile Ankara hükümeti arasındaki zıtlaşmanın, Ethem Bey’e destek vermiş olan Çerkesler açısından üzücü sonuçları olur. Ethem Bey ülkeden ayrıldıktan sonra, Kemalist hükümet, Manyas’a bağlı 14 Çerkes köyünün ahalisini Doğu’ya sürer. Bazı kaynaklara göre, böyle bir girişime iki Çerkes’in, Rauf Orbay ile Hınç Ali Said’in (General Akbaytugan) öncülük etmesi ilginçtir.
Ethem Bey ve Arkadaşları
Ethem Bey
Ethem’in biraderi Reşit
Ethem’in biraderi Tevfik
Kuşçubaşı Eşref
Kuşçubaşı Eşref’in biraderi Hacı Sami
İzmirli eski Akhisar Kaymakamı Yüzbaşı Küçük Ethem
Düzceli Mehmet Oğlu Sami
Burhaniyeli Halil İbrahim
Susurluk’tan Demirkapılı Hacı Ahmet
Çerkes Kongresi Üyeleri
Hendek Kazasının Sümbüllü Karyesinden Bağ Osman
Eski İzmir Mutasarrıfı İbrahim Hakkı
Beraev Sait
Berzek Tahir
Adapazarının Harmantepe Karyesinden Maan Şirin
Söke Ereğlisi’nin Teke Karyesinden Koca Ömeroğlu Hüseyin
Adapazarı’nın Talustanbey Köyünden Bağ Kamil
Hamte Ahmet
Maan Ali
Kirmastı’nın Karaosman Karyesinden Harunreşit
Eskişehirli Hızır Hoca
Bigalı Nuri Bey oğlu İsa
Adapazarı’nın Şahinbey Karyesinden Lampat Yakup
Gönen’in Bayramiç Karyesinden Kumpat Hafız Sait
İzmir’de Davavekili Sait
Samlı Ahmet Nuri
Diğer Şahıslar
İngiliz Casusu Meşhur Çerkez Ragıp
Binbaşı Çerkez Bekir
Gönen’in Çerkez Mahallesi’nden Makinacı Mehmet oğlu Osman
Manyas Hacıyakup Karyesinden Çerkez Sait oğlu Salih
Manyas’ın Hacıyakup Karyesinden Maktul Şevket’in biraderi İsmail
Gönen’in Keçeler Karyesinden Abdullah oğlu Deli Kasım
Gönen’in Çerkez Mahallesinden Hasan Onbaşı oğlu Kemal
Gönen’in Kızlık Karyesinden Pallaç oğlu Kemal
Gönen’in Keçeler Karyesinden Tuğ oğlu Mehmet
150’likler listesini imzalayan hükümet üyeleri
Başvekil ve Hariciye Vekili İsmet (İNÖNÜ)
Müdafaai Milliye Vekili Kazım (ÖZALP)
Adliye Vekili Mustafa Necati
Dahiliye Vekili Recep (PEKER)
Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekili Dr. Refik (SAYDAM)
Maarif Vekili Vasıf (ÇINAR)
Maliye Vekili Mustafa Abdülhalik (RENDA)
Mübadele, İmar ve İskan Vekili Mahmut Celal (BAYAR)
Nafia Vekili Süleyman Sırrı (DAY)
Ticaret Vekili Hasan Hüsnü (SAKA)
