Çerkes Teavün Cemiyeti 17 Kasım 1908 tarihinde İstanbul’da kurulmuştur. Misyonunu “Kafkasya davasına ve Kafkasyalılara hizmet” olarak tanımlayan, fikir ve çalışmalarının temelini Bağımsız Kafkasya’ya kitlesel geri dönüş üzerinde temellendiren cemiyet, bu eksende geniş bir faaliyet alanı oluşturmuştur. Bu faaliyetlerin sonucunda Çerkes Teavün Cemiyeti’nin idare ve himayesinde İstanbul’da kurulan ve özel İslam rüştiye mekteplerinden olan Çerkes Teavün Mektebi’nin varlığı bugüne kadar bilinmemekteydi. Bu çalışmada Çerkes Teavün Mektebi’nin nizamnamesi incelenerek Çerkes Teavün Cemiyeti’nin eğitim alanında yaptığı fa-aliyetlerine ışık tutulmaya çalışılmıştır.
Çerkes Teavün Mektebi, öncelikli olarak kimsesiz ve fakir Çerkes çocuklarına talim ve terbiye vermek için kurulmuştur. Bunun dışında okulun toplam mevcudunun yarısını geçmemesi ve ders ücretlerini ödemeleri koşuluyla dışarıdan öğrenci kabul edilmiştir.
Çerkes Teavün Mektebi; eski Karahisar Şarki Mutasarrıfı Ahmed Cavid Paşa’nın müdüriyetinde, Çerkes Teavün Cemiyeti’nin idare ve himayesinde kurulmuştur. Öncelikle Çerkes Teavün Cemiyeti gelirinin bir kısmını bu kurumda eğitim alacak kimsesiz ve fakir Çerkes çocuklarının masraflarına ayırmıştır. Ayrıca ahlakıyla ve eğitimleriyle başarılı olan öğrencilere, daha sonraki idadi ve yüksekokul tahsillerinde nakdi yardım yapılması düşünülmüştür.
Okulun açılması için, 30 Ocak 1910 tarihinde Maârif Nezareti’ne başvuruda bulunulmuştur. Bu dilekçeye okulun faaliyet göstereceği semt ve bina, personel listesi, kademesi, türü ve nizamnamesi eklenmiştir. Böylece Çerkes Teavün Mektebi’nin açılması için resmi izin verilmesi istenilmiştir. Mekâtîb-i Hususiye İdaresi’nce aynı gün mektebin idari ve ders kadrosu onaylanmıştır. Maârif Nezareti’nin 30 Ocak 1910 ve 251 numaralı yazısı, 12 Mart 1910 tarihinde İstanbul Vilayeti Tahrirat Kalemi tarafından cevaplanmıştır. Sadaret Tahrirat Kaleminden Maârif Nezaretine gönderilen yazı, 30 Nisan 1910 tarihinde Şura-yı Devlet kararıyla onaylanmıştır. Böylece Çerkes Teavün Mektebi’nin 1 Mayıs 1910 tarihinde resmi olarak açılmasına izin verilmiştir.
Çerkes Teavün Mektebi, 30 Ocak 1910 tarihinde Kabasakal’da İshakpaşa Mahallesi’nde 2 numaralı hanede açılmıştır. Çerkes Teavün Cemiyeti tarafından kiralanan hane eski Diyarbakır Valisi merhum Sırrı Paşa’nın eşinin tasarrufundadır. Bu hane geniş bahçeli, 250 öğrenci kapasiteli ve 50 karyola sığabilecek büyüklüktedir. Çerkes Teavün Mektebi bu hanede açılarak, 1913 eğitim yılının sonuna kadar eğitim vermeye devam etmiştir. Ancak elimizde mektebin öğrenci sayısını gösteren bir belge bulunmamaktadır.
Yönetim kadrosunda yer almak için yüksekokul mezunu olma şartı aranmaktadır. Kurumda tüm idare ve eğitim hakkındaki kararlar idare ve öğretmenler kurulunda tartışılarak oy çokluğu ile karara bağlanmaktadır. Eşitlik durumunda ise müdürün bulunduğu taraf tercih edilmektedir.
Nizamname şartlarına uygun olarak Çerkes Teavün Mektebi’nin müdür mesulü eski Karahisar Şarki Mutasarrıfı Ahmet Cavid Paşa ve Ders Nazırı olarak Darüşşafaka mezunlarından Raif Bey getirilmiştir.
Ders kadrosuna dâhil olabilmek için ise yüksekokul ya da idadi mezunu olunması gereklidir. Ayrıca öğretmenlerden biri ders nazırı yardımcılığı görevi yaparken bir diğerine de imamlık görevi verilmiştir. Nizamname şartlarına uygun olarak Çerkes Teavün Mektebi’nin ders kadrosu aşağıdaki isimlerden oluşmuştur.
Medreseden mezun Dağıstani Hoca Tahir Efendi, Yusuf Suad Efendi,
Mektebi Hukuk mezunlarından Aziz Bey,
Doktor Hasan Bey,
Darülfünun mezunlarından Tevfik Talat Bey ve Lütfullah Bey.
Çerkes Teavün Mektebi’nin diğer personeli kâtip, mubassır, hademe ve doktordur. Bu personelde aranan şartlar ise şu şekildedir. Kâtip, yazıya hâkim olmalıdır. Öğretmenlere yardımcı olan öğrenciyle yakından ilgilenerek disiplini sağlayan görevliler olan mubassırlar en az rüştiye mezunu olmalıdır. Bunun dışında görevlerinde etkin ve namuslu olmaları istenmektedir. Hademelere ise okuryazar olması, iş bilen, girişken ve namuslu olması şartı getirilmiştir. Çerkes Teavün Mektebi’nde idari ve ders kadrosunda olduğu gibi diğer personel de iyi tahsil almış ve alanında iyi kişilerden seçilmiştir.
Çerkes Teavün Mektebi, Eylül ayının birinci gününde açılmaktadır. Eğitim süresi toplam on aydır. Resmi tatil olan Cuma günleri dışında, Ramazan da dahil olmak üzere her gün eğitim verilmektedir. Cuma günleri mektep heyetiyle beraber geziler yapılmaktadır. Temmuz ve Ağustos ayları, mübarek geceler ve kandiller, Ramazan ve Kurban Bayramı ve her hafta Cuma günleri tatil yapılmaktadır. Çerkes Teavün Mektebi’nin 1326/1910 yılında sadece ihtiyat (ilköğrenim öncesi hazırlık sınıfı) ve ibtidâi sınıfları açılmıştır. Daha sonraki yıllarda rüşdiye sınıfları da açılmıştır. 1913 yılında Çerkes Teavün Mektebi’nin biri ihtiyat, üçü ibtidâi ve üçü rüşdiye olmak üzere toplam eğitim süresi yedi yıldır. Eğitim gündüzcü ve yatılı olmak üzere sadece erkek öğrencilere verilmektedir.
Çerkes Teavün Mektebi öğrencilerin biri gündelik diğeri resmi günlerde giyilen iki çeşit üniforması vardır. Cuma günleri, gezi zamanı, mübarek geceler, kandiller, bayramlar ve resmi törenlerde resmi üniforma giyilmektedir. Üniforma, ayakkabı ve yatak takımının nasıl olacağı okul danışma kurulunca belirlenmektedir. Kıyafet mecburiyeti, Darüttalim ve Darüttedris Mektepleri dışında tüm Özel İslam Mektepleri’nde zorunludur.
Çerkes Teavün Mektebi’nde devletin resmi müfredat programı uygulanmaktadır. Bu programa Çerkesce alfabe, Çerkesce okuma ve Çerkesce konuşma dersleri ilave edilmiştir. Çerkes çocukları için bu derslere devam mecburidir ve diğerleri için isteğe bağlıdır. Mûsikî dersi isteğe bağlı olarak verilmektedir. Ayrıca jimnastik, görgü kuralları, oyun kuralları, hareketli yürüyüşler, güzel söz söyleme ve yazı yazmak dersleriyle beraber mektep bahçesinde yapılmak üzere uygulamalı tarım ve fizik dersleri programa ilave edilmiştir. Uygun günlerde idare ve ders heyeti gözetiminde tüm öğrencilerle beraber geziler yapılmasına müzelere, sergilere ve türbelere gidilmesine önem verilmiştir. Bu ders programından okulda anadille eğitime önem verildiği görülmektedir. Ayrıca Çerkes Teavün Mektebi’nde eğitimde en etkili yöntem olan gezerek, görerek ve yaşayarak öğrenme prensibi uygulanmıştır. (Devam edecek)
Kaynakça:
1) Nuri Güçtekin, Çerkes Teavün Mektebi (1910-1914), İÜ. Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi Enst.Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi-İstanbul, Yıl: 2013/1, Cilt:12, Sayı: 23, sayfa1-21
2) Nuri Güçtekin, İstanbul’daki Hususi Mektepler (1873-1922), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Araştırma-İnceleme Serisi-9, Ağustos 2015. İstanbul, sayfa:286-288
