Sürgün, ‘Vatanından Uzaklara Çerkesler’

Kafkas-Rus savaşları sonucu Kuzey Kafkasya’nın yerleşik halklarının vatanlarından çıkartılıp uzak ve yabancı diyarlara sürgün edilmeleri, 21 Mayıs 1864’te başlamıştı. Üzerinden 152 yıl geçti. Kırım, katliam ve sürgünlerin acısı, anıları unutulmadı, unutulmayacak.
19. yüzyıl Rus-Kafkas savaşlarından sonra Kafkasyalı halklar topyekûn Ruslar tarafından sürgün edildiler. Kafkas tarihine, kırım ve katliamların tarihine, trajik sürgün öykülerine bakmak; insanın yüreğini hep yaralamıştır. Geçmişte de, günümüz dünyasında da çeşitli coğrafyalarda sürdürülen savaşlar, kırımlar, kıyımlar, işgaller; pek çok halkı yerinden, yurdundan etmiş, sayısız acılar yaşanmıştı. Halklar, topraklarından, ülkelerinden uzaklara sürülmüşlerdi. Sürgünler dün de bugün de, dünya halklarının ortak belası olmuştu.
Kuzey Kafkasya’da, Kafkas-Rus savaşları, çetin sonuçlar doğurmuştu. Savaşın, yıkımın sonuçları, coğrafyanın farklı bölgelerinde de farklılıklar göstermişti. Bölge halklarının, savaş karşısındaki tutumları, direnişleri, uzun yıllara yayılmıştı.
Sonunda Çerkesler, Rusya’nın üstün asker gücü, insan ve silah gücü karşısında topyekûn Kuzey Kafkasya coğrafyasındaki topraklarından sürüldüler. Adigeler, Çeçenler-İnguşlar, Osetler (Alanlar), Abazalar, Vubıhlarla birlikte onlarca halk sürgün edildiler.
Rus-Kafkas savaşları sırasında her bölgede savaş farklıydı. Savaşlar farklı olunca, sürgünler de farklı gerçekleştirildi. Bunun türlü sebepleri vardı. Batı Kuzey Kafkasya’da Adigelerle diğer halkların, aralarında birliktelikleri yoktu. Kuzey Doğu Kafkasya’da ise Çeçenler, Şeyh Şamil önderliğinde savaş veriyordu. Karaçaylar, Balkarlar, İnguşlar, Dağıstan’da Avar, Kumuk, Lezgi, Lak halkları da farklı savaşlar sürdürüyorlardı.
Bunların sürgünleri de farklı gerçekleştirildi. 1859’da Şeyh Şamil, Ruslara teslim olmuş, silah bırakmıştı. Batı Kuzey Kafkasya’da ise, Adigeler savaşı sürdürüyorlardı. Sürgün ve savaşlarda en çok kayıpları Kuban yöresi Adigeleriyle, Karadeniz kıyı boyu Adigeleri Şapsığlar yaşadılar. Vubıhlar da çetin acılar çekmiş ağır kayıplar vermişlerdi. Onların Ruslarla savaşları da farklıydı. Sürgünleri de farklı oldu. Abazalar da topraklarında ölümleri yaşamış katliamlara uğramışlardı.
Savaşı yaşayan bütün Kafkas halkları, topraklarından toplu olarak sürüldüler. Savaş sırasında verdikleri büyük kayıpların ardından yaşadıkları sürgün sırasında da; açlıkla, salgın hastalıklarla, kitlesel kayıplar verdiler. Sürgün edilen Kafkas halklarının kitlesel ölümleri, Kafkas halkının sürgün öyküleri, Kafkas insan yaşamının hazin öyküleridir.
Kuzey Kafkasya’da yaşanan sürgüne dair hazin insan öyküleri, aradan geçen 152 yıl sonra hala belleklerden silinmedi. Topraklarından sürülen insanlar arasında, aradan geçen bunca uzun yıllara rağmen, hala sürgünlerin sorunları tartışılmaktadır. Sürgün sonrası diaspora olan Kafkas halklarının, yeniden anavatanla buluşmalarının önündeki engeller de kalkmış değildir.
Rus İmparatorluğunun, İngiliz, İran, Osmanlı devletleriyle ilişkileri, aralarındaki büyük çıkar çatışmaları savaşlara yol açmıştı. Rus-Kafkas savaşlarında en çok Kuzey Kafkasya’nın halkları öldürüldüler. Geride sağ kalanların nüfuslarının yarıdan fazlası, bazı halklarınsa yüzde doksanı, Vubıhların ise tamamı sürgün edildi, topraklarından çıkartıldılar.
Çerkes sürgünü, Rus İmparatorluğuyla rekabet halindeki zamanın İngiliz, Fransız, Osmanlı gibi sömürgeci devletlerin çıkarları uğruna yaşanmış büyük yıkımlar, acılardı.
Kafkas halklarının topraklarından, yerlerinden, yurtlarından, ülkelerinden zor yoluyla çıkartılmalarına sömürgecilerin çıkar çatışmalarıyla, onların aralarındaki ilişkiler sebep olmuştu. Tarihin bu süreci yani Kafkas-Rus savaşları süreci, zamanın sömürgeci büyük devletleri olan Rusya, İngiltere, Osmanlı, İran tümü de Çerkes sürgünlerinin yaşadıklarından maddi, manevi sorumlu ve suçludurlar.
Çarlık Rusyası ise Çerkes sürgününün, kitlesel ölümlerin baş sorumlusudur. Zamanın Rus iktidarı, zamanın Rus ordusundaki generallerin eliyle gerçekleştirilmişti katliamlar, ölümler, sürgünler.
Kuzey Kafkasya’nın 19. yüzyıl sürgün tarihlerine yönelik pek çok kaynak mevcuttur. Bütün uzmanların üzerlerinde anlaştıkları tek ortak konu; Kuzey Kafkasya’nın bir baştan bir başa topraklarının boşaltıldığı, bunun zor yoluyla yapıldığıdır. 21 Mayıs 1864’te gerçekleştirilen Çerkes sürgünü, kırımı, katliamı üzerine 152 yıl geçti.
Sürgünün bu yıldönümünde Vatanından Uzaklara Çerkesler adlı kitabı bir kez daha hüzünle okudum. Kitap; A.P. Pronşteya, V.F. Patrakova, T. Kumuk, R. Toğan, A. Berje, B. Bağajnoka, S. Siyah, İ. Thamoka, K. Geyna, S. Dubovski, İ. Drazadav, B. Şinkuba, R.Bidanuk gibi on üç değişik yazar tarafından kaleme alınan Vatanından Uzaklara Çerkesler adlı kitap, Murat Papşu editörlüğünde ve Faruk Ajiba, Denef Huvaj, Sakin Kuşba çevirileriyle, Çerkes sürgünlerini anlatıyor. Çiviyazıları tarafından okurla buluşmuş önemli bir çalışma.