Osmanlı Devleti’nin Hediyeleri Siyasi Olarak Kullanımı: Kuzey Kafkasya Örneği

0
544

3. Bölüm

Hediyelerin verilme sebebi kadar çeşitleri yani hangi tür hediye verildiği de önemlidir. Çünkü Kafkasya’nın sosyal yapısı her kabileye ve aynı kabileden herkese aynı derecede hitap etmeyi imkansız kılıyordu30. Verilen hediyelerin nevinden ziyade kime hangi hediye verildiği bu noktada büyük ehemmiyet kesp ediyordu. Çünkü kabile beylerine verilen hediye ile adamlarına verilenler arasında fark olmaması mümkün değildi. Beylere ve ileri gelenlere genellikle kaftan, kürk31, sahtiyan ve meşin gibi deri çeşitleri32, tüfek, yay, kaput, kirpas33 ve diğerlerine ise çeşitli kumaşlar veriliyordu34. Bütün bu hediyeler yanında asıl önemli olan ise bazı kabile ileri gelenlerine, bölgedeetkin olan liderlere, Kırım Han sülalesinden olanlara maaş verilmesi ve çeşitli derecelerde rütbeler verilerek taltif edilmeleri idi35.
Bir başka belgede ise daha önceden bazı kabile beylerine rütbeler verildiğini biliyoruz. Bunlardan birisi Çerkes ümerasından Ömer Mirza’dır. Taman İskelesi gümrüğü gelirinden olmak üzere yıllık 25 kuruş verilmesi Kırım Hanı Mengli Giray’ın isteği doğrultusunda gerçekleşmiştir36. Bir diğeri ise Kemürgey kabilesi beyi Arslan Beydir. Arslan Beye mîr-i mîrânlık rütbesiyle birlikte Anapa gümrüğü malından 1500 kuruş tutarında maaş bağlanmıştır37. Çerkes ve Abaza ileri gelenlerine maaş verilmesine uzun bir süre devam edilmiştir. Nitekim Yunan savaşı öncesi Kuzey Kafkasya’daki bir çok kişiye maaş verilmiştir. Kimlere ne kadar maaş verildiği defterlere ayrıntılı bir şekilde kaydedilmiştir38.
Osmanlı Devleti 1829 yılında bölge ile olan irtibatını kesmiş39 olmasına rağmen 1854-56 Kırım savaşı sırasında Özellikle Dağıstan ve Çeçenistan’da faaliyet gösteren Şeyh Şamil ile bağlantı kurmuştur. Esasen Şeyh Şamil Kırım savaşı öncesi birkaç defa destek aramak için İstanbul’a adamlar göndermiştir. Ancak Osmanlı Devleti özellikle Mısır meselesi nedeniyle Rusya ile ittifak yaptığından bu isteklere olumlu cevap verememiştir40. Fakat artık Rusya ile savaş vardır ve cihat ilan edilmek suretiyle İslam dünyasının desteği aranmaktadır. Bu amaçla Devlet, Şeyh Şamil’e41 ve yakınındakilere Evâmir-i ậliyye göndererek çeşitli derecelerde unvanlar vermiştir42. Ayrıca savaş öncesi zencefli çuka ferace (50 adet), evsat kürk (30 adet), ala kürk (10 adet), altun kakmalı sim bilezikli şişhane tüfek (50) sim kakmalı tüfek (50) gönderilmişti. CD. 12615, Battal Paşa marifeti ile Kuban’da sakin kabail rüesasına verilecek eşyanın defteridir, 15 Şaban 1203 (11 Mayıs 1789); Daha Ferah Ali Paşa’nın muhafızlığı döneminde kabile ileri gelenlerine maaş ve hediye verilmiştir. CAs. 48506, Paşa’nın kapı kethüdasının takriri, 4 Rebiülevvel 1197 (7 Şubat 1783); HH. 1339, Soğucak Muhafızı Ferah Ali Paşa’nın Sadarete tahriratı, 29 Ramazan 1197 (28 Ağustos 1783). 36 İbnülemin Dahiliye, 2729, 8 Zilkade 1141 (5 Haziran 1729). Rusya’nın baskısı ile Edirne’de mecburi ikamete tabi tutulan Çerkes ileri gelenlerinden Sefer Bey, Çerkesistan valisi olarak tayin edilmiştir43. Bu aşamada verilen tevcihler Şeyh Şamil’e manevi destek sağlamış, Kafkasya’da itibarı artmıştır44.
Bütün bunların yanında kabilelere hediye verilirken Anapa muhafızları bazen hataya düşebiliyorlardı. Bazı kabilelere verilmediği, bazılarına verildiği durumlar dahi olabiliyordu. Anapa muhafızı Seyyid Ahmet Paşa İstanbul’dan gönderilen hediyelerin dağıtımında hata yapmış, kabileler arasında ayırım yapmıştır. Kabileler bu nedenle Seyyid Ahmet Paşa’ya tepki göstermişler ve kendisinden yüz çevirmişlerdir. Ancak Seyyid Ahmet Paşa, kabileleri devletin yanına çekmek için çok çalıştığını ve bunu başardığını45; fakat onun anlaştığı beylerin çoğunun veba salgını sırasında öldüğünü, yerine gelen beyler ile irtibatının kesildiğini ve Rusya ile onların anlaştıklarını Sadaret’e yazdığı raporunda bildirmiştir. Bunlar arasında karısının akrabalarından bazı beyler de vardır. Bu olayı soruşturmak üzere Anapa’ya giden Seyyid Mehmed’e göre esas neden Seyyid Ahmed Paşa’nın hediye verirken kabileler arasında ayrım yapmasıdır46. Devlet, soruşturma sonucunda Seyyid Ahmed Paşa’yı görevden almış ve yerine Çeçenzâde Hasan Bey’i tayin etmiştir. Hasan Bey, göreve başladıktan sonra köy köy dolaşarak Çerkes ve Abazaların Devlet’e bağlılıklarını sağlamaya çalışmıştır. Bunda da büyük oranda başarılı olmuştur47.

29. CAs. 30577, Çerkes ve Abaza beylerine Evâmir-i ậliyye, Evâhir-i Rebiülevvel 1205 (27-Kasım-7 Aralık 1790); Kabartay beylerine diğer Çerkes ve Nogay beylerine gönderildiği gibi atiyye ve hediye gönderilmesi istenmiştir. HH. 16115, Sadaret’ten Padişah’a arz, (tarihsiz).
30. Çerkeslerde halk çeşitli sınıflara ayılmıştır. Bu konuda geniş bilgi için bkz.: Jabaghi Baj, Çerkezler, Ankara 2000, s. 88-97; Walter Ricmond, The Northwest Caucasus: Past, Present, Future, New York 2008, 20-21.
31. CD. 8628, Anapa’ya gönderilen eşya defteridir, 26 Muharrem 1211 (01 Ağustos 1796); CD. 12763, Çerkes ve Abaza ileri gelenlerine gönderilen hediyenin defteri, 7 Muharrem 1207 (25 Ağustos 1792); Kürkler arasında sincap, samur, kakum ve varsak olanları vardı Ayrıca kürkler alâ, ednâ ve evsât olarak da derecelendirilmiştir. Çerkes Beylerine Trabzon valisi ve Anapa muhafızı Hasan Paşa marifetiyle kabile ümerasına 130 adet Samur ve karsak kontoş, 50 adet bölbekli (?) kakum, sincap, karsak, 100 adet tüfek, 300 yeşil biniş, 300 adet sarı, 300 adet kırmızı meşin gönderilmesine karar verilmiştir. Toplam bedeli 26.920 kuruş CAs. 19110, Trabzon valisi ve Anapa muhafızı Hüseyin Paşa’nın sadarete tahriratı, 14 Zilkade 1240 (30 Haziran 1825).
32. CAs. 52046, Kabail ileri gelenlerine verilen hediyelerin defteri, 2 Şaban 1201 (20 Mayıs 1787); CAs. 27920, Anapa Muhafızı Mustafa Paşa’ya gönderilen eşyanın defteri, 28 Şevval 1210 (06 Mayıs 1796); CD. 1190, Anapa Muhafızı Mustafa Paşa’nın Sadarete takriri, 20 Muharrem 1208 (28 Ekim 1793); CAs. 12743, Anapa Muhafızı Seyyid Mustafa Paşa’nın Sadaret’e tahriratı, 25 Muharrem 1206 (24 Eylül 1791).
33. Ala ve edna kirpas, bogasi, tüfek gibi eşyalar hediyelik eşyalar arasındaydı. CD. 2809, Anapa Muhafızı Vezir Mustafa Paşa tarafına gönderilen eşyanın defteridir, 25 Cemaziyelahir 1201 (14 Nisan 1787); CD. 16424, Anapa Muhafızı Mustafa Paşa’ya ve Anapa kadısına hüküm, 10 Muharrem 1207 (28 Ağustos 1792).
34. HH. 44569/R, Kabaile gönderilen hediye defteridir, 13 Rebiülahir 1242 (14 Kasım 1826).
35. Maaş verilenler arasında Kalgay Mehmed Giray Sultan: 15000 kuruş, Soğucak’ta bulunan Bahadır Giray Sultana 2500 kuruş, Kemürgey kabilesinde Hacı Giray Sultana 750, Kızıl Bey Beslemesi Salih Giray sultana 750, Nevruzoğlu kabilesinde Selim Giray Sultana: 750 Besni kabilesinde Arslan Giray Sultana 750, Abzek kabilesinde Maksud Giray Sultana 750, Bjeduğ kabilesinde Murad Giray Sultana 750; Hatukay kabilesinde İslam Giray Sultana 750, Ayrıca kabilelere verilmek üzere 40 bin kuruş gönderilmiştir. Kalgay Mehmed Giray ve Bahadır Giray dışındakilere ayrıca samur ve kakum kürk de verilmiştir. Kabilelere verilen paranın ayrıntıları belgede verilmemiştir. Yine belgeye göre Kabile ileri gelenlerine: çeşitli cinslerde kumaş, yay (300 keman tatarı), sahtiyan (1000 adet), ecnas meşin (1000 adet), Zübeyde GÜNEŞ-YAĞCI 355
36. İbnülemin Dahiliye, 2729, 8 Zilkade 1141 (5 Haziran 1729).
37. CD. 4538, Soğucak muhafızı Ferah Ali Paşa’ya hüküm, 13 Zilkade 1197 (10 Ekim 1783); Ferah Ali Paşa’nın Soğucak Muhafızlığı döneminde birkaç kişiye daha maaş tevcih edilmiştir. AE. 2863, Ferah Ali Paşa’nın Sadaret’e tahriratı, 18 Şaban 1199 (26 Haziran 1785); Anapa muhafızı Ahmed Paşa’nın isteği üzerine Çerkes ve Abaza ileri gelenlerinden Kızıl Bey’e yıllık 150 kuruş, Mehmed Giray’a 200 kuruş maaş verilmiştir. CD. 2296, Anapa muhafızı Vezir Ahmed Paşa’ya hüküm, 9 Recep 1236 (12 Nisan 1821).
38. Bunlardan bir tanesi Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Maliyeden Müdevver Defterler kataloğunda yer almaktadır. MAD. 10366, Masrafların kayıt defteri, 8 Cemaziyelevvel 1242 (8 Aralık 1826), s. 212-214.
39 Mirza Bala, ‘Çerkesler’, İA, III, İstanbul 1993, s. 383.
40. Moshe Gammer, ‘Shamil and the Ottomans: A Prelimminary Overview’, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi, Tebliğler (İstanbul 21-25 Ağustos 1989), Ankara 1990, s. 388; Çerkes ümerasında olup Sohum kalesini alan İbrahim Bey, beşinci dereceden nişanla ödüllendirilmiştir. Abaza beylerinden Hamid Bey ve Şabsığ beylerinden Hasan Bey de İstanbul’da kapıcıbaşılık rütbesi ile taltif edilmişlerdir. İrade Dahiliye, 19311, İbrahim Beye İrâde-i aliyye, 27 Şaban 1270 (25 Mayıs 1854).
41. İrade Dahiliye, 17605, Şeyh Şamil’e Evâmir-i ậliyye, 5 Muharrem 1270 (8 Ekim 1853).
42. Şeyh Şamil’e rütbe-i vüzeratla birlikte Dağıstan Serdar-ı Ekremi, oğlu Gazi Mehmed’e mirlivalık, Ebu Müslim Şemhal Han’a Feriklik rütbesi, Camu (?) Han’a mîr-liva rütbesi, Hasay (?) Han’a mîr-liva rütbesi, Danyal Sultan’a mîr-liva rütbesi, İsmail Paşa’ya mîr-liva rütbesi verilmiştir. İrade Dahiliye, 19040, Şamil’e Evâmir-i ậliyye 20 Şaban 1270 (18 Mayıs 1854); İrade Dahiliye, 1882, Şamil’in Çerkesistan’da bulunan naibi Muhammed Emin’e mîr-i mîrânlık tevcihi, 11 Şaban 1270 (9 Mayıs 1854).
43. İrade Dahiliye, 19465, İrade, 21 Rebiülevvel 1270 (22 Aralık 1853); Baturay Özbek, Çerkes Tarihi Kronolojisi, Ankara 1992, s. 92.
44. Mustafa Budak, “1853-1856 Kırım Savaşında Osmanlı Devleti ile Şeyh Şamil Arasındaki İlişkiler”, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri (29-31 Mayıs 1995), Bildiriler, İstanbul 1996, s. 84.
45. Marigny bu durumu teyit eder. Temmuz (1824) ayında Paşa’nın yaptığı toplantı sonucunda Çerkes ve Abazaların Padişaha bağlılık yemini ettiğini törenle açıkladığını ifade eder. Ancak devamında Paşa’nın başarısına soru işareti koyar.. “Ne kadar başarılı olduğu tabii belli olmaz!! Der….” Şövalye Taitbout De Marigny,.. Çerkesya Seyahatnamesi…., s. 157. yıl 1824.
46. HH. 33888/A, Anapa’ya giden Seyyid Mehmed’in Sadaret’e takriri, 12 Cemaziyelevvel 1239 (14 Ocak 1824).
47. Mustafa Aydın, XIX. Yüzyılda Kafkaslarda Nüfuz Mücadeleleri (1800-1830), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul 2001, s. 168; Şövalye Taitbout De Marigny, .. Çerkesya Seyahatnamesi…., s. 60.

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz