4. Bölüm
Kafkasya’nın batısında bu olaylar vuku bulurken doğusunda yani Dağıstan’da da Rusya ile mücadele devam etmektedir. Osmanlı Devleti’nin Rusya’nın ve İran’ın bölgedeki faaliyetlerini takip etmek, her iki devletin Kafkasya’daki varlığına son vermek için Dağıstan hanlarına ihtiyacı vardır. Bu açıdan bakıldığında Gürcistan’ın Rusya’ya yanaşması ve bir süre sonra Gürcü askeri yolunun Ruslar tarafından genişletilerek doğrudan bağlantının sağlanması Dağıstan Hanlarının ehemmiyetini artırmıştır. Bu gelişmeler üzerine Osmanlı Devleti Dağıstan ve Azerbaycan Hanlarına teşrifat ve çeşitli hediyeler göndermiştir. Hanlara teşrifat ve hediye gönderilmesi Nadir Şah’ın faaliyetlerini önlemek amacıyla daha 1737 yıllından itibaren başlamıştı48. Yüzyılın sonlarına doğru aynı araçları Osmanlı Devleti Rusya’ya karşı savaşmaları ve yanında yer almalarını sağlamak için yeniden kullanmaya karar vermiştir. Ayrıca hanların aralarındaki ihtilafları ve husumetleri bir kenara bırakmaları, Rusya’ya karşı birlik halinde hareket etmeleri istenmiştir. Çünkü Azerbaycan Hanları arasındaki problemler mücadeleye yansımakta, Rusya bölünmüşlükten çok kolay bir şekilde istifade etmektedir49.
Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya karşı bölgedeki güçlere ihtiyacı olduğu kadar bölgenin de Osmanlı Devleti’nin desteğine ihtiyacı vardır50. Osmanlı Devleti’nin askeri desteği olmadan Rusya gibi bir güce karşı koymaları mümkün değildir. Bir taraftan Çerkes ve Abazaların cesaretleri ve savaş yetenekleri tartışma götürmeksizin övülürken, diğer taraftan düzenli Rus ordusu karşısında varlık gösteremedikleri üzerinde durulmaktadır51. Nitekim Osmanlı Devleti’nden kendilerine silah imalini ve kale yapmasını öğretecek adamlar talep etmişlerdir52. Soğucak ve Anapa muhafızları aracılığı ile silah ve mühimmat gönderilmiştir53. Osmanlı Devleti, Rusya ile 1829’da imzaladığı Edirne Antlaşması ile bölgeden tamamen çekilmesinden sonra bile silah ve hatta zaman zaman asker sevkıyatına gayri resmi olarak devam etmiştir54.
Osmanlı Devleti’nin Kafkasya’da uyguladığı politikalara karşılık Rusya boş durmamış, Kafkasya’yı ele geçirmek için hemen her yola başvurmaktan çekinmemiştir. Bunun için Rusya, Karadeniz’in kuzeyinin kontrol edilmesi güç olan sakinleri Kazaklar’dan55 istifade etmişlerdir. Onları Kafkasya’ya zorunlu göçe tabi tutarak, Kazak Stanitsaları adı verilen ileri karakollar oluşturmuşlardır56.
Daha XVIII. Yüzyılın başlarında Terek boylarında yaşayan Grebentsi Kazakları’nı Rusya’ya hizmet etmek karşılığında ödüllendirmek ve imparator asası göndermek suretiyle onurlandırarak hizmete almışlardır57. Bu arada Ruslar Kazaklar’a birer ruble para da dağıtmışlardır58. Ayrıca ele geçirdiği bölgelerdeki halkı zorunlu göçe tabi tutarak bölgeyi iskâna açmıştır. Gerek Kırım’da ve gerekse Kafkasya’da Kazakların59 yanı sıra Almanları iskân etmişlerdir60.
48 Tabasaran hakimi Masum Han’a, Gazi Sultan’a mîr-i mîrânlık rütbesi ile ellişer kese akçe, birer hil’at; Congatey Beyi Ahmet Han’a ve Giray Han’a mîr-i mîrânlık rütbesi ihsan edilmiştir. Cemal Gökçe, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu…., s. 99-100.
43 İrade Dahiliye, 19465, İrade, 21 Rebiülevvel 1270 (22 Aralık 1853); Baturay Özbek, Çerkes Tarihi Kronolojisi, Ankara 1992, s. 92.
44Mustafa Budak, “1853-1856 Kırım Savaşında Osmanlı Devleti ile Şeyh Şamil Arasındaki İlişkiler”, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri (29-31 Mayıs 1995), Bildiriler, İstanbul 1996, s. 84.
45 Marigny bu durumu teyit eder. Temmuz (1824) ayında Paşa’nın yaptığı toplantı sonucunda Çerkes ve Abazaların Padişaha bağlılık yemini ettiğini törenle açıkladığını ifade eder. Ancak devamında Paşa’nın başarısına soru işareti koyar.. “Ne kadar başarılı olduğu tabii belli olmaz!! Der….” Şövalye Taitbout De Marigny,.. Çerkesya Seyahatnamesi…., s. 157. yıl 1824.
46 HH. 33888/A, Anapa’ya giden Seyyid Mehmed’in Sadaret’e takriri, 12 Cemaziyelevvel 1239 (14 Ocak 1824).
47 Mustafa Aydın, XIX. Yüzyılda Kafkaslarda Nüfuz Mücadeleleri (1800-1830), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul 2001, s. 168; Şövalye Taitbout De Marigny, .. Çerkesya Seyahatnamesi…., s. 60.
48 Tabasaran hakimi Masum Han’a, Gazi Sultan’a mîr-i mîrânlık rütbesi ile ellişer kese akçe, birer hil’at; Congatey Beyi Ahmet Han’a ve Giray Han’a mîr-i mîrânlık rütbesi ihsan edilmiştir. Cemal Gökçe, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu…., s. 99-100.
49 Sema Işıktan; “1787-1792 Osmanlı-Rus Harbi Sırasında ve Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Dağıstan Hanları ile Münasebetleri”, Kafkas Araştırmaları I, İstanbul 1992, 34-43.
50 HH. 33888/F, Çerkes ve Abazaların ileri gelenlerinin Sadaret’e mahzarı, (Seyyid Ahmet Paşa dönemi); Jean-Louis Mattei, “Kırım ve Kafkasya’da Osmanlı Nüfuzunun Gerilemesi ve Ruslara Karşı Kafkas Kabilelerinin Direniş Girişimleri (1792)”, Toplumsal Tarih, II/9, (Eylül 1994), İstanbul, s. 22.
51 HH. 33888/A, Anapa’ya giden Seyyid Mehmed’in Sadaret’e takriri, 12 Cemaziyel evvel 1239 (14 Ocak 1824).
52 HH. 1299, Ferah Ali Paşa’dan Sadaret’e tahrirat, 29 Şevval 1197 (27 Eylül 1783); CAs. 53309, Soğucak muhafızı Ferah Ali Paşa’ya hüküm, 20 Şevval 1197 (18 Eylül 1783), Zübeyde Güneş-Yağcı; Ferah Ali Paşa’nın Soğucak Muhafızlığı…, s. 135; Daha 1827 yılında Anapa muhafızı Çeçenzâde Hasan Paşa Çerkes ve Abazalara silah ve top talimi yaptırmaktadır. Bu durum Rusya tarafından takip edilerek bölge halkının Rusya’ya karşı akına teşvik edildiği Osmanlı Devleti’ne bildirilmiştir. Devlet, bu konunun Rusya’yı ilgilendirmeyeceği cevabını vermiştir. Cemal Gökçe, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu…., s. 220.
53 Natuhaç kabilesine 4 kıta çarha topu, 4 sandık fişek ve 28 varil barut; Şabsığ kabilesine 6 kıta çarha topu, 6 sandık fişek ve 42 varil barut; Abazek kabilesine 5 kıta çarha topu, 6 sandık fişek ve 35 varil barut. HH. 33888/A, Anapa’ya giden Seyyid Mehmed’in Sadaret’e takriri, 12 Cemaziyel evvel 1239 (14 Ocak 1824).
54 Rusya Anadolu’dan Kafkasya’ya asker ve mühimmat sevkıyatını durdurmak için diplomatik yollardan Osmanlı Devleti’ne müteaddit defalar başvurmuştur. Hatta Trabzon’daki Rus konsolosu, Çıldır’da Şamil’e asker gönderdiğini iddia ettiği Hasan ve arkadaşlarının yargılanmasını sağlamıştır. Abdullah Saydam, “Kuzey Kafkasya’daki Bağımsızlık Hareketleri”, Kıbrıs’tan Kafkasya’ya Osmanlı Dünyasında Siyaset, Adalet ve Raiyyet, Trabzon 1998, s. 314; Osmanlı Devleti’ne Rusya elçisi başvurarak Bergos’ta imal edilen mühimmatın Kafkasya’ya gönderildiğini ileri sürmüştür. Devlet, tahkikat yaptırmış ve sonucunda elçinin iddiasının gerçekle ilgisi olmadığı sonucuna varmıştır. Durum daha sonra Rus elçisine bildirilmiştir. HH. 44574 Hatt-ı Hümayun, (tarihsiz); Tabii ki Kırım savaşından sonra Çerkesistan’a silah gönderdikleri iddiası ile uzun bir soruşturma geçiren İsmail Paşa ve Ferhat Paşa olayını unutmamak gerekir. Soruşturmanın ayrıntılı tutanakları için bkz.:: İrade Meclis-i Mahsus, 384, Bu olaya Kanguru olayı da denilmektedir. Olay, Mustafa Budak tarafından ayrıntısı ile ele alınmıştır. Mustafa Budak, “Kanguru Olayı Kırım Savaşı’ndan Sonra Çerkesistan’a Silah ve Mühimmat Gönderilmesi”, İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: 15, (1995-1997) İstanbul 1997, s. 477-516.
55 John F. Baddeley, Rusların Kafkasya’yı İstilası…, s. 36-47; Christoph Witzenrath, Cossack and Russian Empire, 1598-1725, London 2007; Chantal Lemercier-Quelquejay; “Coaptation of the Elites of Kabarda and Daghestan in the Sixteenth Century”, The North Caucasus Barrier: The Russian Advance Towards the Muslim World, New York 1992, s. 36; Kazakların Rusya ve Osmanlı Devleti ile münasebetleri hakkında geniş bilgi için bkz. Ali Arslan, “Don-Kuban-Terek Birleşik Kozak Devleti’nin Kuruluşu ve Bağımsızlığının Tanınması İçin Osmanlı Devleti’ne Müracaatı (1917-1921)”, Kafkas Araştırmaları IV, İstanbul, s. 129.
56 Rusya Mozdok kalesinden başlayarak Taman Yarımadası’na kadar uzanan Kazak Stanitsalarından oluşan müstahkem hattı sayesinde ileri harekâtını sürdürmüştür. Hat 1832 yılında bütün Kuzey Kafkasya’yı kapsayacak şekilde tamamlanmıştır. Böylece Kazaklar Rusya’nın Kafkasya’daki politikalarının temel taşlarını oluşturmuşlardır. John F. Baddeley, Şeyh Şamil.., s. 45; Thomas M. Barret, “Lines of Uncertainty: The Frontiers of the North Caucasus”, Slavic Review, Vol: 54, Issue: 3 (Autumn 1995), 593- 601.
57 Çar Petro zamanında gerçekleşen bu işbirliği ile Grebentsi Kazakları Terek ırmağının kuzey kıyıları boyunca kurulan beş stanitsaya yerleştirilmek suretiyle Rusya’nın hizmetine girmişlerdir. Walter Ricmond, The Northwest Caucasus…, s. 47.
58 John F. Baddeley, Rusların Kafkasya’yı İstilası…,ı s. 42.
59 John F. Baddeley, Şeyh Şamil.., s. 45; Thomas M. Barret; “Lines of Uncertainty: The Frontiers of the North Caucasus”, Slavic Review, Vol: 54, Issue: 3 (Autumn 1995), 593-601.
60 Alman kolonilerinden birisi Georgievsk yakınlarında kurulmuştur. Ömer Turan, “Misyonerlik Faaliyetler..”, s. 938; Almanlardan başka İsveçliler ve Bulgarların da bölgeye gelmeleri teşvik edilmiştir. Bir İsveç kolonisi Kefe yakınlarında ve bir Bulgar kolonisi de Alma nehri civarında kuruldu. Abdullah Saydam, “Rusya’nın Kırım ve Kafkasya’yı İstilasında Uyguladığı Demografik Yöntemler”, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri (29-31 Mayıs 1995), Bildiriler, İstanbul 1996, s. 105.