Şhaplhekhue Ğuç’ıps
Adige müzik aletlerinin ilk izlerini Nart Mitolojisinde görüyoruz. Nart Aşemez’in pxheç’ıç ve khamıl yapmasını gerektiren durumlar, temelindeki nedenler, onları imal ettiği ana malzeme/ağaç cinsi, onları imal ederken kullandığı teknikler, hepsi 1948 yılında Sixhu Seferbiy’in anlatıp Hadeğal’e Asker’e yazdırdığı “Nart Aşemez’in Khamıl ve Pxheç’ıç Yapması” adlı söylencede anlatılıyor. Seçtiği hammaddelerden imal ettiği müzik aletlerinden çıkan seslerin Aşemez’i adeta büyüler gibi mest etmesi, bu büyüsel gücün kendisini sırf ganimet için çıkmaya hazırlandığı seferden, yiğitlik gösterilecek er meydanındaki başarının vereceği eşsiz hazdan bile vazgeçirmesi, insanın tek bir gıda türüyle beslenmiş olamayacağı düşüncesinin işlenmiş olması, insanı derin düşüncelere sevkediyor ve bu söylencenin önemini, değerini daha da arttırıyor.
“Aşemez’in Bjjamiyini Tekrar Bulması” adlı Khaberdey söylencesinde müzik aletleri yalnızca manevi kültür ve esin kaynağı olarak gösterilmez. Bu söylencede iyiyle kötü, usluyla yaramaz bjjamiy’de yerli yerine oturtulur, Nartların ülkesi/toprağı, özgürlükleri, sağlıkları korunur, düzene konulur ve ulusal yaşamda sağlam bir şekilde yer alır.
Müzik aletlerinin Adige yaşamındaki yerine ilişkin olarak, zaman zaman aramıza katılmış olan yabancıların kaleme aldıkları pek çok yazı elimize geçmiştir. N. Vitsen, J.V.E. Tebu de Marigni, F. Dubuva de Monpere, J. Bell, Y. Pototskiy, K. Koh, M.F. Gnesin, M.F. Grebnev, K.E. Matsutin, G.M. Kontseviç, S.Y. Levin bunlardan bazılarıdır. Lakin bizim soydaşlarımızın Adige müzik aletlerine ilişkin araştırmaya, onları derleyip toplamaya, incelemeye, analiz etmeye başlamaları, 19.yüzyıldadır. Ülkedaşımız, bilge insan Sultan Khırımceriy, “Eski Dönemlerimize İlişkin Birkaç Söz” adlı çalışmasında Adige müzik aletlerinden de söz eder. Şıç’epşıne, ‘Apepşıne, Pşınet’arkhue, Khamıl, Pxheç’ıç gibi Adige müzik aletlerini, nasıl çalındıklarına, nerelerde kullanıldıklarına varıncaya kadar etraflıca anlatır. Bildiğimiz kadarıyla bizim Adigelerde 11 özgün müzik aleti bulunduğunu söylersek herhalde pek yanılmış olmayız. Bunlar şunlardır: Pşıne, şıç’epşın, pşınekhep/khebıpşın, ‘apepşın, pşınet’arkhue/pşınedıkhuakhue (‘arıf, ‘arf) khamıl, sırın, bjjamiy, nakhıre, pxheç’ıç, şönt’ırıp’/berebane. (Bunlara belki pxhepşıne ve upepşıneyi de eklemek gerekir – FH).
Ulusal müzik aletlerimizin kullanılma biçimi de kullanıldığı yerler de farklıydı. Şıç’epşıne, khamıl, pxheç’ıç (sonraları şönt’ırıp’) geniş kitlelerin katıldığı hayırlı, sevinçli, mutlu tüm eğlencelerde kullanılırdı. Pşınekhep/khebıpşın, ‘apepşın, pşınet’arkhue/pşınedıkhuakhue ise (Etimolojik olarak ‘Çatal saz’ anlamına gelen bu müzik aleti, büyük olasılıkla arph’in atasıdır. Etimolojik olarak arph/arf, ‘arıf: elle sürülerek çalınan saz, demektir – FH.) daha küçük grupların katıldığı, eviçi, oda içi mütevazı eğlencelerde kullanılırdı. Sırıne, bjjamiy, nakhıre daha çok çobanların, tellalların, çağrıcıların aletleriydi. Sırıne en çok çocukların müzik aletiydi. Sırıne çalma yarışmaları da düzenlenirdi. Sırıne, bjjamiy ve nakhıre, göğüs/ciğer hastalıklarını tedavi eden sağaltımcılar tarafından da kullanılırdı.
Pxheç’ıç, şönt’ırıp’ ile birlikte sonradan ulusal müzik aletlerimiz arasına giren pşıne, diğer müzik aletlerini biraz kenara itti. Konukevlerinde, gece oturma (çeşdes) eğlencelerinde ve hasta moral (ç’apşe) gecelerinde daha çok kullanılır oldu ve diğer müzik aletlerinin kullanımı yavaş yavaş azaldı.
Köylüler, eski haç’eşlerde yapılagelen çeşitli eğlenceleri, etkinlikleri Sovyetler döneminde köylerde açılan kulüplerde, kültür evlerinde canlandırıp uyguluyorlardı. Köylerdeki kulüplerde, kültür evlerinde kullanılmaya başlanan metal telli müzik aletleri (balalayka, mandolin, gitar) yüksek tınılarıyla şıç’epşıne, pşınekheb, ‘apepşıne, pşınet’arkhue gibi geleneksel müzik aletlerimizi kenara itti. Bazıları günümüzde de yaşayan Yaxhul’e Nalbiy gibi büyük müzik ustaları, İkinci Dünya Savaşından sonraki yıllarda balalayka ve mandolin gibi enstrümanların, neredeyse hemen her Adige evinde bulunduğunu, kullanıldığını, düğünlerin de bu aletlerle yapıldığını gayet iyi hatırlarlar ve anlatırlar.
(Devam edecek)
Çeviri: Fahri Huvaj
