1861 senesinin Ocak ayı sonlarında Düzce ovasındaki ilk Çerkes yerleşimleri Develibesni, Muncurlu, Sarıdere, Vakıf ve İstilli olmuştur
Nejad Özsoy**
Düzce’de İskân Yılları
(1860’dan 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşına)
Kafkasya’dan küçük gruplar halinde göçmenlerin Osmanlı’ya gelmesi 1858 yılında Rusların Kuban nehrinin güneyindeki ovada ve dağlara kadar uzanan toprak şeridinde oturan Nogay ve Çerkes kabileleri (Besleneyler) sıkıştırmaları ve bölgeyi ele geçirmeleri ile başlamıştır. Ruslar Nogay ve Çerkes kabilelerini Osmanlı’ya göç etmek ya da gösterdikleri yerlere yerleşmek zorunda bırakmışlardır. Besleneylerin çoğu Osmanlı’ya göç etmiştir. 1858 yılının kasım ayı ile 1859’un aralık ayı arasında İstanbul’a hatırı sayılır sayıda göçmen gelmiştir.
1858-1859 arasında geçen bir yıl içerisinde Batı Kafkasya’dan 150 bin kişi sürgün edilmiş fakat bu gelenlerin 50 bini ölmüştü.25 Yerlerinden ayrılmamakta direnen Besleneyler 20 Haziran 1860’da kuşatıldı ve 4 bin Besleney ailesi askeri denetim altında Karadeniz kıyısına götürülerek oradan da Osmanlı’ya gönderildi.26
Besleneylerin Düzce’de iskânına ilişkin Osmanlı Arşivlerinde karşımıza çıkan 30 Nisan 1860 tarihli belge başlığı: İzmit’te müsafereten bulunan muhacirinden Han ve Besni kabilelerinin Hendek kazasıyla Düzce kazasında iskânları.27 8 Mayıs 1860 tarihli belge başlığı: Çerkes muhacirlerinin Besni Kabilesi’nden üç hane yirmi iki nüfusun arzuları üzere Düzce’ye yerleştirilmeleri ve yevmiyelerinin itası.28 13 Mayıs 1860 tarihli belge başlığı: Bolu’da iskân edilecek olan Çerkes muhacirlerinin Besni Kabilesi’nden dört hane ve yirmi beş nüfusun Düzce’de iskânları ve yevmiyelerinin itası.29 4 Haziran 1860 tarihli belge başlığı: Çerkes muhacirlerinin Besni Kabilesi’nden kırk yedi kişinin Düzce’de iskânları yevmiyelerinin yarısının Komisyon Sandığı’ndan geri kalanın da mahalli Mal Sandığı’ndan verilmesi. Bu belgeye göre Düzce’ye iskân edilen ve toplamda yedi hane kırk altı nüfus olan gruba Şubat ayında yardım olarak 4105,5 kuruş verilmiştir. Bunlar Adigelerin Besni kabilesinden 1 hane 9 nüfus, Hatukuay kabilesinden 1 hane 5 nüfus, Yecerekuay kabilesinden 2 hane 14 nüfus ve Abazaların Altıkesek kabilesinden 3 hane 18 nüfustur.30 1 Eylül 1860 tarihli belge başlığı: Muhacirinden Düzce kazasında iskân olunan Han ve Besni kabilelerinin münazaalarına binaen Han Kabilesi’nin Üskübü’ye nakli ile sızıltılarına son verdirilmesi.31 4 Ekim 1860 tarihli belge başlığı: Düzce kazasına iskân edilmek üzere gönderilen Çerkes muhacirlere arazi verilmesi ve kış gelmeden evlerini yapabilmeleri için senetlerin itası.32 1861 senesinin Ocak ayının sonlarında Düzce havalisine gelen muhacirlerin sayısı şu şekildedir: Nogay muhacirlerinden Akçaşehir köyünde iskân ettirilen muhacirler 16 hanede 60 nüfus, Besni kabilesinden Düzce kazasına iskân ettirilenler 73 hanede 361 nüfus ve Han kabilesinden Üskübü kazasına iskân ettirilenler 24 hanede 131 kişidir.33 Bu belgeler bize ilk yerleşimleri yapan Besleney kabilesine mensup Çerkeslerin Düzce’ye iskânına ilişkin yeterli bilgiyi vermektedir. Düzce ovasındaki ilk Çerkes yerleşimleri Develibesni, Muncurlu, Sarıdere, Vakıf ve İstilli’dir.34 11 Mayıs 1865 Tarihli arşiv belgesinde bu yerleşim yerlerinin nüfus cetveli sağdaki şekildedir.35
*Bu makale, “Düzce: Sefine-i Nuh’un Çerkes ve Abazaları” adlı çalışma kapsamında hazırlanmıştır. **Makine Müh., Araştırmacı, e-mail: gutej@yahoo.com
25Bedri Habiçoğlu, “Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler”, İstanbul, 1993, s. 75.
26Semen Esadze, “Çerkesya’nın Ruslar Tarafından İşgali”, s. 79 – 80.
27BOA., M.MKT.MHM., 09/L/1276 Hicri, Dosya No:181, Gömlek No:75.
28BOA., M.MKT.UM., 17/L/1276 Hicri, Dosya No:405, Gömlek No:84.
29BOA., A.MKT.UM., 22/L/1276 Hicri, Dosya No:405, Gömlek No:40.
30İsmail Yaşayanlar, “Kafkas Göçmenlerinin Yolculuğu ve Düzce’de İskânı (1857-1914)”, Düzce’de Tarih ve Kültür, Kasım 2014, s. 103. – (BOA., A.MKT.NZD., 15/Za/1276 Hicri, Dosya No:314, Gömlek No:19)
31BOA., A.MKT.MHM., 14/S/1277 Hicri, Dosya No:193, Gömlek No:58. Han ve Besni kabilelerinin reisleri, kendileri için tahsis edilen arazinin yetersiz olduğu ve başka arazilerinde kendilerine verilmesi gibi isteklerde bulunmuşlardır. Muhacirlerin bu niyetlerinin böyle davranarak bir müddet daha çalışmadan yevmiye almak olduğunu düşünen Osmanlı yönetimi iskânları için ayrılan mahallere yerleşmeye karşı çıkan muhacirlere yevmiye verilmemesine karar vermiştir.
32BOA., A.MKT.UM., 18/Ra/1277 Hicri, Dosya No:430, Gömlek No:44.
33İbrahim Bozbıyık, a.g.e, s. 120. – 34BOA., A.MKT.UM., 17/B/1277 Hicri, Dosya No:451, Gömlek No:93. İstilli köyü adına ilk olarak 1530 yılına ait olan Anadolu Vilayetleri Muhasebe Defterinde köy olarak rastlamaktayız. Defterde İstilli karyesinde “Keşiş Yeri” denen bir yer de mevcuttur. Bu durum bize İstilli’nin eski bir Rum yerleşim birimi olduğu bilgisini de vermektedir. İstilli 11 Mayıs 1865 Tarihli arşiv belgesindeki muhacir cetveline göre Merhum Adil Giray Bey takımı tarafından kurulmuştur. Develi köyünün bulunduğu alan Çerkes göçmenler gelmeden önce Develi Kırı olarak adlandırılmaktadır. 11 Mayıs 1865 Tarihli arşiv belgesine göre Mustafa Bey takımı tarafından kurulmuştur. Muncurlu köyü Tanzimat’ın ilanı ile 1840’lı yıllarda Düzce’de yapılan nüfus sayımı için tutulan defterde (Fon Kodu: NFS. 703) Darıyeri Divanına bağlı Mıcırlı köyü olarak görülmektedir. 11 Mayıs 1865 Tarihli arşiv belgesine göre Azubek Mehmet Bey tarafından kurulmuştur. Vakıf’a (Yenivakıf) aynı arşiv belgesine göre Devlet Giray Bey takımı tarafından yerleşilmiştir. Tanzimat dönemi Üskübü Temettuat defterleri kayıtlarında Vakıf Divanı ((Vakıf Dîvânı Kıbtiyân-ı Müslimin) olarak gözükmektedir. Sarıdere köyü aynı arşiv belgesine göre İsmail Bey takımı tarafından kurulmuştur.-(BOA., A.MVL., 15/Z/1281 Hicri, Dosya no: 711, Gömlek no: 2.)
35BOA., A.MVL., 15/Z/1281 Hicri, Dosya no: 711, Gömlek no: 2.
8 Taşlık Aksu’dan 1989 yılında ayrılarak köy olmuştur.
9 Tavak Çamoluk’tan 1958 yılında ayrılarak köy olmuştur.
10 Uğur (Mehdibey) Derdin köyünün aşağı mahallesi iken 1946 yılında köy olmuştur.
11 Yeşilova Zekeriyaköy’den 1998 yılında ayrılarak köy olmuştur.
12 Zekeriyaköy Hacısüleymanbey’den 1952 yılında ayrılarak köy olmuştur.
13 Beylice köyüne bağlı bir mahalle iken 1890’lı yıllarda Gürcü göçmenlerin yerleştirilmesi ile büyümüş ve sonradan Beylice köyünden ayrılarak müstakil köy olmuştur.
(*) Düzce’de Çerkeslerin oluşturduğu ve kayıtlara geçmeden dağılan bazı yerleşim birimlerinin olduğuda bilinmektedir. Bunlardan en bilineni bugünkü Çocuk Esirgeme Kurumunun arkasında Karaca deresi kıyısında yerleşimi olan Şaveş’u hable idi. Bataklıçiftlik, Hocaoğlu ve Kızılcık köylerinin arasındaki bölgede de hastalıktan kırılarak dağılan bir yerleşimden bahsedilir. Çerkesler Düzce ovasında yerel makamların iradesi ile daha önce kurulmuş olan bazı köylere de yerleşmişlerdir. Bugün Cumayeri’nin Mahallesi olan ve Dokuzdeğirmen yolu üzerinde bulunan Yeniyaka (Muhacir Yaka) Mahallesinde geçmişte Çerkes yerleşiminin olduğunu yaşlılar söyler ve arşiv belgeleride bunu doğrular. Arşiv belgelerinde Yeniyaka Mahallesi Seydibucak olarak geçer. Yine yerli Manav köyü olan Bakraz (Günbaşı) köyü arazisine de yerleştiklerini elimizde bulunan Mayıs 1869 tarihli tapu senedi doğrulamaktadır. Arşiv belgelerinde Düzce’de Beylik Değirmeni adında bir Çerkes yerleşimi geçmekte olup, yer tespiti tarafımızdan yapılamamıştır. Şehir merkezindeki Cedidiye Mahallesi de Çerkeslerin yoğun olarak yerleştiği mahallelerden birisidir. Şerefiye Mahallesine de yerleşimler olmuştur. Düzce ovasındaki iskânda, adlarını 1896 Kastamonu Vilayeti Salnamesi, 1921- 1925 yılı Bolu Vilayet Salnamesi ve 1928 basımı Son Teşkilat-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı kitaptan doğruladığımız 60 civarında Çerkes köyü kurulmuştur. Bu köylerden 16’sı bugün mahalle statüsündedir. Köylerin diğer adları; 1896 Kastamonu Vilayet Salnamesi, 1921-1925 Bolu Salnamesi, 1928 basımı Son Teşkilat-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı kitap, 1962 yılında İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan Bolu İli bülteni, 1967 Bolu Vilayet Yıllığı, 1965 Yılı Köy Envanter Etütleri ile köy sakinleri tarafından kullanılan adlar ve bu konuları araştıran kişilerin notlarından ve anlattıklarından faydalanılarak hazırlanmıştır. Görüşülen kişiler; Mrh. Kazım Taymaz, Mrh. Becaşe Burhan Yılmaz, Hıdzetl’ Ahmet Hazer Hızal, Brant Şefik Ceylan, Hapiy Tarık Acaroğlu, Hapiy Cevdet Yıldız, Brant Recai Arslan, Hatko Kenan Arslan, Zeynel Özlü, Şaguc Kenan Macit, Mrh. Thavkho Ahmet Bilgin, Jane Hakan Jan, Abdülkadir Kalay.
