***
Şhaplhekhue Ğuç’ıps
Şhaplhı Yusuf oğlu Şhaplhekhue Ğuç’ıps, 3 Ocak 1943 tarihinde şimdiki Adigey Cumhuriyeti’nin Téwuçüej ilçesi Pç’ıhalıkhuaye köyünde doğdu. 1950 yılında girdiği köy ilkokulunu bitirdikten sonra 1960 yılında Adige Müzik Okuluna girdi. İkinci sınıftan sonra askerlik görevi için orduya çağrıldı. Askerlik sonrası 1965 yılında Müzik Okulundaki eğitimine kaldığı yerden devam etti.
1967’de lise düzeyinde aldığı müzik eğitimi ile Şewcen ilçesinin Şewcenhable köyündeki kreş ve anaokuluna öğretmen olarak atandı. Aynı zamanda bu köyde bulunan ilçe kültür evini de yönetti.
Burada dört yıl süre ile görev yaptıktan sonra baraj gölü altında kalan köylerde yaşayan halk için kurulan Adige Khale (Adigeysk) kentindeki Kültür Evi yöneticiliğine getirildi.
1972’de sözlü Adige Halk Kültürü (halkbilimi, folklor) ile ilgili araştırmalar yapmak üzere Maykop’ta açılan Bölge Kültür Evi yöneticiliğine getirildi. Aynı yıl Adige Öğretmen Enstitüsünü de bitirdi.
1986 yılında Gürcistan’da Şota Rustaveli Enstitüsünde yüksek lisans çalışmalarına başladı ve 1988 yılında “Sovyet dönemiyle ortaya çıkan Adige söylencelerinden bir janr olarak ulusal Adige şarkıları” konulu tezini savunup kabul ettirerek filoloji bilimleri kandidatı oldu.
1990’dan beri Adigey Cumhuriyeti Ç’eraşe Témbot Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü Folklor (halk bilimi) Bölümünde araştırmacı olarak çalışmaktadır.
Adigey Cumhuriyeti’nin de üyesi olduğu Rusya Federasyonu sınırları içinde Adige nüfus barındıran çeşitli bölgelerde 40 yıla yakın süredir sözlü kültür ürünleri derleme, araştırma çalışmalarına katılmakta olup bu derleme-araştırma gruplarının birçoğuna başkanlık etmiştir. 1998 yılında bu amaçla Türkiye’ye gönderilen derleme-araştırma grubunun da başkanlığını yapmıştır.
Asıl ilgi alanı artık Adige dilinden duyulmaz, Adigelerin kulağına ulaşmaz hale gelen Adige eski halk şarkılarının derlenmesi, araştırılması, incelenmesi, öğrenilmesi, öğretilmesi, bu yolla yeni kuşaklara aktarılması çalışmalarıdır. Bu alanda yaptığı irili ufaklı 40’a yakın çalışması vardır. Bunlardan bazıları Maykop, Nalçik, Tiflis, Magas kentlerinde basılmıştır.
Wuşşıy Ç’ışıkhu, K’ube Şaban, Hamtexhu Ayub, K’uay Zefes gibi Adige halk söylencelerini güçlü belleklerinde koruyabilmiş eşsiz sözlü kültür anlatıcı ve aktarıcılarından derlediği yakut-elmas değerindeki sözlü kültür ürünlerini içeren yayına hazır çeşitli kitapları yanında Adige tarihine ışık tutan 113 eski Adige kahramanlık şarkısından oluşan bir kitabı da yayın olanağı beklemektedir.
Nart Destanlarının yakut-elmas değerindeki örneklerini içeren üç ve aynı şekilde Nart şarkı ve müziklerini içeren bir kitabı da şimdilerde yayına hazırlamaktadır.
Şhaplhekhue Ğuç’ıps, bu çalışmalarının takdir edildiğini gösteren birçok ödüle de layık görülmüştür.
***
Kompozitör N.N. Mironov 1936 yılında Adige ülkesinde yürütülen folklor-müzik araştırma ve derleme çalışmalarına bizzat katıldı. Onun özellikle üzerinde durduğu konu, ulusal Adige halk şarkılarının derlenmesi işiydi. Bu alanda büyük başarılar sağladı. Ama N.N. Mironov’un o dönemde yaptığı işler içinde belki en değerlisi, yedi Adige halk şarkısını başarılı bir şekilde orkestra için uyarlamış olmasıydı.
A.F. Grébnév, Adige halk müziğini ve folklorunu derleme, araştırma, inceleme, öğrenme ve yayınlama çalışmalarında en başarılı çalışmalar yapanların başında gelir. O, yıllar boyunca yapılan derlemelerin önemli bir bölümünü düzenleyerek, 1941 yılında, Moskova-Leningrad kentlerinde bulunan ülkenin en prestijli müzik ürünleri yayınevinde “Adige Şarkıları” adıyla bir kitap olarak yayınlatmayı başarmıştır. Kitabın düzenlenmesi, redaktesi, yayına hazırlanması işleri tümüyle bizzat kendisi tarafından yapılmıştır. O, Adige folkloru konusunda ulusal manevi kültür ürünleri dünyasının en büyük çalışanlarından olan folklorist, derlemeci, güftekâr Kube Şaban’dan da danışman olarak yararlanmıştır. Kitabın önsözünde Ç’eraşe Témbot’un da büyük katkılarda bulunduğunu özellikle belirtir. Bu kitabın en ilgi çekici yanı büyük zenginliğidir. Önce eski Adige halk şarklarını veriyor. Ardından Adige müzik aletinde çalınabilecek, icra edilebilecek ezgileri, makamları gösteriyor. Kitapta şıç’epşıne, pxheç’ıç, khamıl ve başka pşıne resimleri de yer almaktadır. Aynı şekilde kitapta, bu engin manevi kültür mirasının taşıyıcısı olan insanların birçoğunun resmini de bulmak mümkündür. Adige halk şarkıları icracısı, khamıl ustası Khueceşşawe Biram, icracı ve şıç’epşıne ustaları Hatkhue Hasan, Camırze İbrahim, cegak’ue grubunun özgün örneklerini sunan khamılapşe Tamzekhue Gu’atıj, pxheç’ıç ve eşlik ustası Şaguc Mahmud, şıç’epşıne ustası Siyxhu S., usta şarkı icracısı Kherteban Khereğulan, L’ıpiy Bilewusten, Şhalaxhue Aliy, dörtlü cegak’ue grubu oluşturan ünlü cegak’ueler khamılapşe Tamzekhue G., pxheç’ıçawe Şağuc, şıç’epşınawe Siyxhu S., pşınawe Beşkekhue Sahid ve A.F. Grébnév’in bizzat kendi elleriyle yaptığı dört ayrı şiç’epşıne’nin resimleri de onların arasındadır. Sözünü ettiğimiz bu kitap, sağlam ve derin bilimsel temelleri bulunan ilk kitap sayılabilir. Bugün bile ulusal manevi kültür ürünlerine ilgi duyanların, araştırmacıların, biliminsanlarının en önemli başvuru kaynaklarındandır.
N.Y. Myakovskiy, S.S. Prokofyév, M.M. İppolitov-İvanov, İ.O. Dunayévskiy, V.İ. Muradeli, N.İ. Péyko ve başkaları gibi pek çok ünlü kompozitörün çalışmalarına da Adige şarkı ve ezgi pınarları akmış, damlamıştır.
Burada belirtilmesi gereken bir husus da, sözünü ettiğimiz bu büyük insanların, şarkı ve ezgi derleme ve derlenmişlerin incelenmesi, araştırılması, analizi çalışmalarına birincil öncelik ve önem vermiş olmalarıdır.
Adige müzik enstrümanlarının derlenmesi, öğrenilmesi ve yeniden canlandırılması konusuna ulusal bilincimiz, ne yazık ki oldukça geç uyanmıştır. 1936 yılında devlet kararıyla Adige Halk Şarkıları ve Dans topluluğu oluşturuldu. Söylenen ulusal halk şarkılarına, yapılan danslara eşlik eden müzikal enstrümanlar kompozisyonunun yapısı, eski yaklaşımla oluşturulmuştu. Bu kompozisyonda yer alan başlıca müzik aletleri, eski ceguak’ue gruplarının temel enstrümanları olan şıç’epşıne, khamılepşıne, pxheç’ıç ve XIX. yüzyılın sonlarına doğru Adige enstrümanları arasına girmiş olan pşıne (armonika) idi.
Sözünü ettiğimiz bu enstrümanların, kurulan müzik ve dans topluluğu içinde uzun süre birlikte yaşaması mümkün olamadı. O denli içli ve insanın içine işleyen ezgiler çıkaran şıç’epşıne ve khamıl, pşıne (armonika) karşısında dayanamadı, tutunamadı, sahneden çekilmek zorunda kaldı.
Adige köylerindeki Kültür Evleri, büyüğü küçüğü, yaşlısı genci, kadını erkeğiyle tüm köylüleri kendisine çekiyor, orada yürütülen etkinliklere katıyordu. Oluşturulan müzik ve dans gruplarında daha çok pşıne, pxheç’ıç, şöntırıp’ kullanılıyordu. Pşıne ile pxheç’ıç, gelin alma düğünlerinin, gece eğlencelerinin, çeşdes toplantılarının, bayram eğlencelerinin adeta kralı gibiydiler. Şıç’epşıne ve khamıl, ç’apşelerde, haç’eş (konuk evi) eğlencelerinde kalmıştı ama yeni açılan kulüpler, hastaneler sayesinde onlar da terkedildi. Yalnızca bazı evlerde dedelerinin, ninelerinin anısı olarak kaldı. Pşınekheb/khebıpşıne, ‘apepşıne, pşınet’arkhue/pşınedıkhuakhue (‘arıf), sırıne, bjjamiy ise neredeyse yalnızca müze koleksiyonlarında görülebilen enstrümanlar olarak kaldı. Denilebilir ki, 1960 yıllarında bütün Adige ülkesinde Lhetserıkhue Harun dışında, khamıl ile düzgün bir melodi çalabilecek kimse kalmamıştı.
Sanat tarihçisi ve araştırmacı Şıw Şaban, 1961 yılında Grozni’de yapılan Kuzey Kafkasya Folkloristleri toplantısında, Adige müzik aletlerinin yeniden canlandırılması, onlardan oluşan orkestraların kurulması konusundaki görüş ve önerilerini sunmuştu. Onun orada dile getirdiği düşünce ve önerileri hayata geçirmek için, izleyen on altı yıl içerisinde Adige Özerk Bölgesi yöneticileri Berzec Nuh, Hağur Andzawur, kültür işlerinin yönecileri Xeşx Şıhamız, Kuşü Asiyet, Thağepş Hamid, Peneşü Ruslan, Hanaxhu Adam ve bizzat Şıw Şaban önemli adımlar attılar ve 1977 yılında L’ıxhuç’ Andzawur önderliğinde Adige Enstrümanları Orkestrası ilk konserini verdi. Adige enstrümanlarının hazırlanması, düzenlenmesi ve akordu işlerinde pek çok kişi görev aldı. Gürcü enstrüman ustaları K.A. Başakiddze, B.G. Astvatsaturov, ünlü müzik ustaları Lhetserıkhue Harun, Lhetserıkuhe M., ünlü enstrüman ustası Xhuade Madin, Adige öğretmen enstitüsü öğretmenlerinden İ.İ. Arxipenko ve benzerleri bunlardan bazılarıydı. Deneme, inceleme, onarma, düzenleme çalışmaları Adige enstrümanlarıyla üç ayrı düzeyde orkestra kurulabileceği sonucunu ortaya koydu. 30 enstrümanın katılacağı küçük orkestra, 45 enstrümanın katılacağı orta orkestra ve 60 enstrümanın katılacağı büyük orkestra. Ne var ki, mevcut olanakların elverdiği ölçüde yalnızca 25 enstrümandan oluşan bir orkestra ilk konser için sahneye çıkarılabildi. Bu orkestrada farklı ses veren 8 şıç’epşıne, farklı 10 ‘apepşıne, 4 pşıne, 1 khamıl, 1 pxhıç’ıç, 1 şönt’ırıp’ yer aldı.
Yukarıda da değindiğimiz üzere pşıne ve pxheç’ıç Adigelerin elinden düşmedi. Evlenme düğünlerinde, büyük bayram ve çeşitli kutlama eğlencelerinde, şölenlerde insanlar o müzik aletlerinin ezgileri eşliğinde şarkı söyler, dans ederler. Usta icracıların parmaklarından dökülen içli ezgileri zevkle dinlerler. Halk, önünde “Adige” sözcüğü olmadan yalnızca “Pşıne” sözünü pek kullanmaz. İnsanlar onun körüklerinden, tuşlarından dökülen nağmeleri hiçbir başka enstrümana değişmezler.
Halk, usta enstrüman icracılarına büyük değer verir, saygı gösterir, onlarla iftihar eder. Kendisi artık hayatta olmasa bile ballandıra ballandıra anlatılan öykülerle onları ulusal anı ve bilinçlerinde yaşatırlar.
Anlatıldığına göre, ‘Adige pşıne’ dediğimiz enstrümanı (armonikayı) XIX. yüzyıl sonlarında Adigelere Hağewuc Mıhamet getirmiş. Üstün yeteneği ve ustalığı sayesinde Hağewuc büyük ün kazandı. Bugün bile halk arasında onunla ilgili öyküler dilden dile aktarılarak anlatılır. Adige pşıne sayesinde ün kazanan, halkın ulusal anılarında ve bilincinde kalan sanatçı, doğal olarak yalnızca Hağewuc’den ibaret değildir. Bılımuxhue Pague, Perenıkhue Zahret, Şaguc Mahmud, Txığue Çatib, Camırze İbrahim, Awulhe Weleğéy, Beşkekhue Sahid, Psewunekhue Zoye, Tamzekhue Aliy, Yaxhul’e Şumaf, Xhut Şılexhan, Beğuşşe Tayise, Mıhamecene Xharis gibi nice ünlü usta müzisyen, bugün bile halkın anılarında ve bilincinde capcanlıdır.
Belirtelim ki, Adige müzikal enstrümanlarından oluşan orkestralar kurulmaya çalışılırken, aynı zamanda unutulmuş, kaybolmuş ulusal enstrümanların yeniden nasıl üretilebileceği, yeniden halkın ulusal-kültürel yaşamına nasıl kazandırılabileceği konuları da göz ardı edilmiyordu. Olanaklar ölçüsünde düzenlenebilen çeşitli yarışmalar, kültür ve sanat çalışanlarına büyük katkılar sağlıyordu. Kültür Evlerinde Adige müzik enstrümanlarından oluşan topluluklar oluşturuluyor, konserler veriliyordu.
İlçelerde kentlerde yapılan yarışmalarda başarı gösteren gruplar ülke genelindeki yarışmalara katılıyorlardı. Bu ‘yarışma’ motifi insanlara motivasyon ve enerji veriyordu, kendilerine çeki düzen verme konusunda daha dikkatli, özenli olmalarını sağlıyordu, daha usta müzisyenleri izlemeye, örnek almaya, onlardan yararlanmaya özendiriyordu. 1969 yılında yapılmış olan ilk ulusal yarışmaya yalnızca pşıne ve pxheç’ıç icracıları katılmıştı. Sonraki yarışmalara ise Adige müzik enstrümanı imalatçıları ve çeşitli enstrüman icracıları da katılmaya başladı.
Yarışmalarda başarı kazananlara çeşitli armağanlar ve takdirnameler veriliyordu. Bugün de büyük yararlar sağlayan yarışmalar aynı anlayış ve yaklaşımla yürütülüyor. Uzun yıllar içinde halkın yaşamından önemli ölçüde çıkmış olan eski Adige enstrümanları, bu yarışmalar sayesinde peş peşe canlanmaya, orkestralarda, sanat topluluklarında yer almaya, eski halk şarkılarımıza eşlik etmeye başladı. Günümüzün genç yetenekleri Şşeweptzekhue Adem, Abıde Hise, Abıde Artur, Neğuéy Zawur, Ç’ıç’ Hazret vb.; Ç’ıç’ Aslanbeç, Meretıkhue Aslan, Taze Lhewstenbiy, Bate Meshud, Lhetserıkhue Harun, T’eşü Murdin, Ç’ırğ Yure gibi ünlü ve büyük Adige şıç’epşıne ve khamıl ustalarını örnek alarak yeteneklerini geliştirmeye, ustalık ve yetkinliklerini arttırmaya, kendileri de daha yeni kuşaklara örnek olmaya, rehberlik etmeye çalışıyorlar.
Geleneksel Adige ulusal enstrümanlarımızın yeniden canlanıp hayatımıza girmesi konusunda, yorulmak nedir bilmeyen büyük yetenek, büyük usta Ğuç’e Zamudin’in eşsiz katkıları en büyük değeri ve takdiri hak ediyor. O yirmi yıla yakın zamandır gençlerle çocuklarla çalışıyor; geleneksel enstrümanlarımızın nasıl yapılacağı, nasıl çalınacağı konularında eğitim veriyor, onlara bu enstrümanları, müziği sevdiriyor. Onun eğittiği gençler arasından yüz kadarı, bu işi profesyonel birer meslek haline getirdiler. O, ‘Jjıw’ adını verdikleri folklor topluluğunu kurdu, çalıştırıyor. Grupta yer alan elemanlar eski Adige halk şarkılarını derliyor, öğreniyor, çeşitli etkinliklerde sahnelerde icra ediyorlar. Birçoğu aynı zamanda şıç’epşıne, khamılepşıne gibi enstrümanları yalnız çalmakla kalmıyor, aynı zamanda imal de ediyorlar. Lhetserıkhue Kim Cumhuriyet Sanat Okulu’nda açılan folklor bölümünde çocuklara, gençlere eğitim veriyorlar.
Ğuç’e Zamudin’in otuz yıla yakın süre boyunca yorulmadan, usanmadan, canla başla emek verdiği bu alandaki başarıları, onun Ulusal Tséy İbrahim Tiyatrosunda 16 Martta düzenlediği Dünya Khamılepşıne Festivali’nde somut olarak ortaya çıktı. Adigey Cumhuriyeti, Khaberdey-Balkar Cumhuriyeti, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, Türkiye Cumhuriyeti gibi Adigelerin yaşadığı çeşitli yöre ve ülkelerden, çeşitli iş ve mesleklerde çalışan amatör veya profesyonel yirmi beş sanatçı, kimi bizzat gelerek, kimi çeşitli teknik olanaklarla performanslarını göndererek halkın büyük bir bayram sevinciyle karşıladığı festivalde, eserlerini büyük bir başarıyla sergiledi. Büyük bir bayram coşkusuyla tarihsel bir yolculuğa çıkmış olan bu festival, araştırmacıların, biliminsanlarının sık sık atıf yaptığı ve yapacağı eşsiz bir hazine olacaktır. Zaman ilerledikçe bu festivalin, ulusal anı ve bilinç dünyamızda ne denli önemli ve büyük bir dönüm noktası olduğu daha iyi anlaşılacak, gerçek kahramanlarının adları tarih sayfalarında altın harflerle yazılacak ve onurla yer alacaktır.
Planlandığı üzere festival, izleyen dönemlerde Khaberdey-Balkar ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyetleri’nde de tekrarlanarak geliştirilecek ve yaygınlaştırılacaktır.
(BİTTİ)
Çeviri: Fahri Huvaj
Yararlanılan kaynaklar:
Çalışma, tümü Rusça olan 24 değişik ve özgün kaynaktan yararlanılarak hazırlanmıştır.
1. Бель Дж. Народное творчество– 1937. – №12.
2. Гнесин М. Ф. Переписка М. Ф. Гнесина с И. С. Цеем. Из личного архива Г. Ю. Схаплок.
3. Гнесин М. Ф. Черкесские песни. Ж. «Народное творчество», №12. 1937. -С. 32-36.
4. Гребнев А. Ф. – Адыгэ ор эдхэр//Адыгейские(черкесские) народные песни и мелодии. – М – Л., 1941.
5. Кагазежев Б. С. Адыгский народный музыкальный инструмент-шичепши //Культура и быт адыгов, вып. VII. Майкоп, 1989. С. 230-252.
6. Концевич А. Г. Записки профессора Концевича. Рукопись. Краснодар. 1935. –С. 1-21. Личный архив Схаплока Г.Ю.
7. Кох К. Путешествие по России и в кавказские степи//Адыги, балкарцы и карачаевцы в известиях европейских авторов ХIII-ХIХ вв.- Нальчик, 1974. -С. 604.
8. Левин С. О музыкальных инструментах адыгейского народа. Ученые за-писки Адыгейского научно- исследовательского института. Майкоп, 1968. С. 96-108.
9. Мацютин К. М. Адыгейские песни. «Советская музыка». 1953,№8. – С.88.
10. Митрофанов А. П. Музыкально-песенное творчество горцев Северного Кавказа//Сборник материалов Северо-Кавказский краевой горский НИИ, том I, том II- Ростовский Государственный архив, Р. 4387, оп. 1, д. 30, д. 31.
11. Налоев З. Джэгуако в роли хьэтыякIуэ //Культура и быт адыгов. Майкоп, 1980.- С. 113-138.
12. Ногмов Ш. История адыгейсокого народа. Нальчик, 1947. –С.34.
13. Потцкий Я. Путешествие в астраханские и кавказские степи//Адыги, балкарцы и карачаевцы в известиях европейских авторов ХIII-ХIХ вв.- Наль- чик, 1974.- С. 234.
14. Самогова Г. А. Некоторые наблюдения над адыгской народной музыкой. Ученые записки. Том ХVIII. Майкоп, 1973. –С. 252 -254.
15. Соколова А. Н. Из истории изучения инструментальной музыки адыгов. //Музыкальный фольклор адыгов. Майкоп. 1988. –С. 109-130.
16.Тебу де Мариньи Ж.-В.-Э. Путешествие в Черкесию//Адыги, балкарцы и карачаевцы в известиях европейских авторов ХIII-ХIХ вв.-Нальчик, 1974. -С. 314-604.
17.Тлехуч А. М. О Музыкальном инструментарии адыгов и опыте создания оркестра адыгских народных инструментах //Музыкальный фольклор ады -гов. Майкоп.1988. –С. 131-143.
18. Ф. Дюбуа де Монпере. Путешествие по Кавказу и Черкессии//Адыги, бал- карцы и карачаевцы в известиях европейских авторов ХIII-ХIХ вв.- Нальчик, 1974.- С. 444.
19. Хан – Гирей. Черкесские предания//Избранные произведения.- Нальчик, 1974.-С. 58-59.
20. Хан-Гирей. Записки о Черкесии. Нальчик, 1978. –С. 116.
21. Шейблер Т.К. Музыкальная культура Кабадино-Балкарской АССР // Музыкальная культура автономных республик РСФСР.-М., 1957.
22. Шу Ш. Адыгские народне музыкальные инструменты//Культура и бы адыгов, вып. I, Майкоп, 1976. -С. 129-171.
23. Шу Ш. Об оркестре адыгских народных инструментов.//Культура и быт адыгов, вып.IV, Мзайкоп, 1981.- С. 174-202.
24. Шу Ш. С. Некоторые проблемы и задачи изучения музыкального фольклора адыгов.//Музыкальный фольклор адыгов. Майкоп, 1988.-С.9-18.
