“Son yıllarda şıçepşıneyi ayağa kaldıran ve çalanlar gençler oldu, hem yapımını hem de çalmasını geliştirdiler. Bunlardan bahsetmek gerekirse; Düzce’den Çemıç Metin, Şaguç Faysal, Turkau Erhan.
Erhan için pek çok şey söylenebilir. ‘Şıçepşıne Çalmasını Öğreniyoruz’ kitabındaki CD kayıtlarını Erhan’la beraber yaptık”
Guçe Zamudin çok yönlü bir kültür insanı, geleneksel hasır örmeden otantik müziğe kadar pek çok alanda çalışmalar yapıyor. Geleneksel Adige müzik ve enstrümanlarının günümüzde de kullanımı ve yaygınlaşması için büyük çabalar sarf ediyor. Kurduğu müzik grubu ‘Jıu’ ile derlemelerini taçlandıran üstat, şimdi hazırladığı kitap ile şıçepşınenin tarihine ve müzikalitesine doğru bir yolculuğa çıkıyor.
-Kitap fikri nasıl oluştu. Ne zaman başladınız?
-Bu kitabın oluşması için yirmibeş yıldır çalışıyorum. Şıçepşınenin hikayesi, yapımı ve çalınış tekniklerini kitapta yayınlamak için uğraşıp durdum.
Bu kitabı tek başıma hazırlamadım, bunu her yerde belirtiyorum. Böyle bir kitap hazırlamak için pek çok insanın çalışması lazım.
Kuşkusuz ilk önce şıçepşıne çalanlar, şıçepşıne ustaları sonra müze çalışanlarının farklı zamanlarda topladıkları enstrümanların yardımı oldu. Burada belirtmek istiyorum, yanımızda oturan Paştı Zavur da onlardan. Kabardey’de toplanan şıçepşınelerin çoğu onun zamanında toplandı. Burada yani Adigey’de de toplandı. Sonra Rusya’nın farklı müzelerinde, yurt dışında bulundu. İlginçtir ki Paris ve Londra’da birer tane bulundu. Yekuas Fatih internetten aldı ve direk kitaba ekledik. Daha da ilginci, Londra’da bulunan şıçepşınenin Baksan’da yapıldığı ortaya çıktı.
“Zamanımıza gelen en eski şıçepşıne 250 yaşında. Ama evveliyatı daha eskilere dayanır”
-O şıçepşıne kaç yıllık?
-Sanırım 19. yüzyılın başları. Baksan’da yapıldıktan sonra bir şekilde bir kiliseye kondu, sonra da bir İngiliz satın aldı ve müzeye bağışladı.
Sonra enstitüler, gazeteciler ve radyo-televizyonlarda toplananlardan faydalandım.
-Bu kitabı hazırlamaktaki amacınız nedir?
-Bu kitabı hazırlamamın en büyük nedeni, atalarımızdan kalan mirası gençlerimize ulaştırmaktı. Bütün bu çaba şıçepşıneyi yapımından, çalımına kadar halkın yaşamına yeniden kazandırmak içindi.
Bu kitabın hazırlanmasında Sakalova Alla, Vuneroko Ray, Paştı Madina, Anzerıko Marizet yer aldı. Kitabı İngilizceye Paştı Dane ve Lubov Serkovaş çevirdi. Kitabın düzenlemesini de Şocen Jane yaptı.
“Zamanımıza gelen en eski şıçepşıne 250 yaşında. Ama evveliyatı daha eskilere dayanır”
“Zamanımıza ulaşan en eski kayıt da 1914 yılında Şogen Ashad ile Mamışe Gazi’nin çalıp söyledikleri Sosrıko’un şarkısıdır.”
-Kitabın içeriği nedir?
-Kitabın içeriğinden bahsedecek olursak, üç bölümden oluşuyor. Birinci bölüm şıçepşıne, ikinci bölüm şıçepşıne çalanlar (virtüöz-usta) üçüncü bölüm ise hem şıçepşıne çalan hemde şarkı söyleyen gruplardan oluşuyor.
Bütün bunların başlangıcı, bütün halklarda kullanılan şıçepşınelerin içinde bizim nasıl yer aldığımızı Sakalova Alla, ‘Adige şıçepşınesi halkın mührü’ başlığıyla yazmıştı.
Kitabın yanında iki de ek var. Birincisi devlet arşivlerimizde ve televizyonlarda çekilmiş olan belgeleri yer ve zaman belirterek koyduk. Bu ne işe yarayacak derseniz, bu işe gönül vermiş olanların yararlanabilecekleri bir kaynaktır.
İkinci ek ise bir CD. Adige müziklerinin antolojisi. CD’de 160 beste, 70 kadar müzisyen var. En eski kayıt 1914 yılından.
-Bu kitap ve disk neyi kapsıyor?
-Dünyanın her yerindeki Adigeleri. Daha doğrusunu söylemek gerekirse başka ülkeleri saysak da daha çok Türkiye’dir.
Son yıllarda şıçepşıneyi ayağa kaldıran ve çalanlar gençler oldu, hem yapımını hem de çalmayı geliştirdiler. Bunlardan bahsetmek gerekirse; Düzce’den Çemıç Metin, Şaguç Faysal, Turkau Erhan. Erhan için pek çok şey söylenebilir. ‘Şıçepşıne Çalmasını Öğreniyoruz’ kitabındaki CD kayıtlarını Erhan’la beraber yaptık.
Diğer tarafta Samsun’dan Seyit Besli, iyi çalmayı ve söylemeyi öğrendi.
Sonra gruplar oluştu. Jıu öyle bir zamanda başlayıp gençlere örnek oldu. Ondan yirmi yıl sonra Ankara’da ‘Badin’, Kayseri’de ‘Maze’ grupları kuruldu.
Kitaba dönecek olursak kitapta 350’ye yakın resim var. Bunun 127’si şıçepşınavo resmi. 150 kadar şıçepşıne, 70 kadar da müzik grubunun resmi var.
-Şıçepşınenin geçmişi nereye dayanıyor?
-Zamanımıza gelen en eski şıçepşıne 250 yaşında. Ama evveliyatı daha eskilere dayanır. Baktığında çok eski ama onarılmış olanlar var. Mesela şıçepşınenin sapının çok eski olduğunu görüyorsun ama göbek kısmı bir şekilde kırılmış ve onarılmış olanlar var.
Neğerko Kazbek bana bir fotoğraf yolladı, Adigelerin en eski şıçepşınavolerinden Taş Lut’un babasının yapmış olduğu bir şıçepşıne resmi. Tamir gördüğünü eklenen parçalardan anlıyorsun.
Zamanımıza ulaşan en eski kayıt da 1914 yılında Şogen Ashad ile Mamışe Gazi’nin çalıp söyledikleri Sosrıko’un şarkısıdır.
(Devam edecek)
Нобэ шыкlэпышынэм ехьэлlауэ къыдэбгъэкl тхылъым дытепсэлъыхьынщ жызоlэ. Япэ дыдэу мы тхылъым и гъэхьэзырыным сыт щыгъуэ ущыхуежьар?
– Мы тхылъыр тхылъ хъун щхьэ илъэс тlощlрэ тхурэм блэкlыу сыдэлэжьауэ щытщ. Шыкlэпшынэм и тхыдэ, и щlыкlэ, и lукlэ – зэдкlэ ахэм яужь ситу сыдэлэжьауэ, абы къыдэк1уэуи тхылъым хэзгъэхьэнухэм сегупщысу сыкъекlуэкlт.
Иджы мы тхылъыр си закъуэу щыткъым утыку къизыгъэхьар. Мыр дэнэ дежи къыщыщlызогъатхъэ. Мыпхуэдэ тхылъ птхын щхьэ уэ уяпэ цlыхубэ елэжьауэ щытын хуейщ.
Шэч хэмылъыу, япэрей шыкlэпшынауэхэр, шыкlэпшынащlэхэр… Итlанэ музейм и лэжакlуэхэм къэугъуейуэрэ музейм щызэхуахьэсыжахэщ. Мыбдежым щыжысlэн хуейщ, мис мы къыдбгъэдэс Пащты Заури ахэм ящыщщ. Къэбэрдейм щызэхуахьэсыжам инэхъыбэр ар музейм и тхьэмадэу щылэжьа зэманым щыгъуэ зэхуахьэсыжащ. Мыбыкlи – Адыгейми – апхуэдэ къабзэу щызэхуахьэсыжащ.
Абы къинэмыщ1у Урысейм ит музейхэми, нэгъуэщl къэралхэми къыщыкъуэкlыжащ. Гъэщlэгъуэн зыгуэр къыбжесlэнщи, Лондoнрэ Парижрэ шыкlэпшынэ зырыз къыщагъуэтыжауэ Екlуэш Фатихь интернетым къригъыхьэри, ари занщlэу тхылъым идгъэхьащ. Нэхъри нэхъ гъэщlэгъуэныжри Лондон къыщагъуэтыжа шыкlэпшынэр Бахъсэн щащlауэ къызэрыщlэкlыжаращ.
-А шык1эпшынэм сыт худиз и ныбжьыр?
Абы и ныбжьыр – XIX лlэщlыгъуэм и щlэдзапlэхэм ящlагъэну хузогъэфащэ. Абы нэс и кlуэкlэ хъуари? Бахъсэн щежьэри къикlухьурэ япэ щ1ыкlэ зы чылисэ гуэрым щlэлъауэ шытащ. Ит1анэ зы инджылыз гуэрым къищэхужри музей яритыжауэ щытащ.
Абы къинэмыщ1ауэ, институтхэм, журналистхэм, ТВ-хэм, радиохэм куэд зэхуахьэсыжащ. Ахэм зэхуахьэсыжауи куэд къыщlэсхыжащ.
«Мы ди лъэхъэным къэса шык1эпшынэхэм илъэс 250 хуэдиз зи ныбжь яхэту урохьэл1э.»
Мы тхылыр сыт гухэлъ уиlэу къыдэбгъэкlа?
Мы тхылъыр къыдэкlыным и нэхъ щхьэусыгъуэшхуэу щытыр ди нэхъыжьхэм къытхуагъэнар ди нэхъыщlэхэм зэраlэрыхьэжын хуейращ. Зэкlэ зэхуахьэсауэ щыlэр лъэпкъым хыхьэжу, щlэрыщlэу лажьэу шыкlэпщынэ зыщlри, мэкъамэр зытхри диlэ зэрыхъужын хуейращ.
Мы тхылъым дэ1эпыкъуэгъу хуэхъуахэр Соколовэ Аллэ,Унэрокъуэ Рае, Пащты Мадинэ, Анзэрокъуэ Марзиет сымэщ, инджылызыбзэк1э зэзыдзэк1ахэр Пащты Данэрэ Серковэ Любовьрэщ. И дизайныр зыщ1ар Щоджэн Жаннэщ.
Тхылъым и зэхэлъык1эм и гугъу пщ1ыуэ щытмэ, тхылъыр 1ыхьищу гуэшауэ щытщ. Япэрей 1ыхьэр зэхьэл1ар езы шык1эпшынэращ. Ет1уанэр – шык1эпшынауэхэм, ещанэр – уэрэд жы1ак1уэ, шык1эпшшынауэ гупхэращ.
Пэублэу Соколовэ Аллэ и тхыгъэ итщ, лъэпкъ псом я шык1эпшынэхэм дэдейр зэрыхэувэмрэ къазэрыщхьэщык1ымрэ тепсэлъыхьу. Абы къык1элъык1уэу «Адыгэ шык1эпшынэр лъэпкъ дамыгъэщ» жи1эу си зы тхыгъи итщ.
Мы тхылъым гуэдзэну т1у и1эщ. Мы ди къэралхэм я архивхэм щ1элъ мэкъамэ ирехъу, тхыгъэ ирехъу, е телевидением трихахэр ирехъу – ахэр псори къэстхыхьурэ я ц1эри я зэманри стхауэ итщ. Ар зыхуэщхьэпэр сыт жып1эу щытмэ, мы 1уэхум телэжьыхьынухэм щ1эхыу ягъуэту дэ1эпыкъуэгъу зэрахуэхъунращ.
Ет1уанэ гуэдзэыр CD дискщ. Адыгэ шык1эпшынэм и мэкъамэхэм я антологиещ. Мэкъамэм я бжыгъэр 138 мэхъур. Шык1эпшынауэу 69-р йоуэ. Нэхъ жьы дыдэр 1914 гъэращ щытратхар.
Мы тхылъми дискми хэт сымэ къызэщ1иубыдэр?
– Дэнэк1и щы1э адыгэращ. Щыпкъэр къыжып1эмэ, нэгъуэщ1 къэралхэр къапщтэмэ, нэхъ зыщиукъуэдияр Тыркуращ. Иужьрей илъэсхэм, шык1эпшынэуэным зыкъыщи1этыжым, ар щ1алэгъуалэм щапхъэ яхуэхъури шык1эпшынауэхэри шык1эпшынащ1эхэри утыку къихьа хъуащ.
Ахэм я гугъу пщ1ыуэ щытмэ, Дузджэ щыщу Чэмык1 Метин, Щагудж Фэйсал, Тыркуауэ Эрхьэн сымэ я ц1э къит1уэн хуейщ. Эрхьэн ехьэл1ауэ куэд жып1эфынущ. Эрхьэнрэ сэрэ япэрей «Шык1эпшынэ къегъэ1уак1э зыдогъэщ1э» тхылъым и дискыр зэдытеттхащ.
Самсун къалэмк1э укъаплъэмэ, Сейид Бэсни. Дэгъуэу ищ1рэ ик1и eуэурэ, уэрэдыжьи къыжи1эу зригъэсащ. Ит1анэ гупхэри къежьащ. «Жъыум» зы зэман апхуэдэу иригъажьэри, щ1алэгъуалэхэри Тыркум дгъак1уэри къалъэгъуащ. Абы иужь илъэс пщ1ык1ут1ым и к1уэц1к1э Анкэрэ «Бэдын», Къайсэр «Мазэ» гупхэр къыщыкъуэк1ащ.
Тхылъымк1э къэдгъэзэжынщи, тхылъым сурэту 350 хуэдиз итщ, шык1эпшынауэу – 127. Шык1эпшынэу 150 хуэдиз. Гупрэ уэрэд жы1эк1уэхэу 70 хуэдиз мэхъу.
«Мэкъамэк1э тетхауэ ди зэманым къэсам я нэхъ пасэр 1914 гъэм Щоджэн Асхьэдрэ Къазий Мамышэрэ зэгъуэсэу ирагъэтхаращ, Асхьэд къыхидзэу жи1э Сосрыкъуэ и уэрэдыращ иджырк1э нэхъ жьы дыдэу трaтхауэ ди1эр»
Тхылъым зи гугъу ищ1 шык1эпшынэхэм сыт я ныбжу п1эрэ?
Мы ди лъэхъэным къэса шык1эпшынэхэм илъэс 250 хуэдиз зи ныбжь яхэту урохьэл1э.
Шык1эпшынэпкъым и пщэ-и щхьэр жьы дыдэу хъума хъуауэ щытми, зэман дэк1ыхук1э шык1эпшынэ ныбэр зы щхьэусыгъуэ гуэрым къыхэк1ыу мэкъутэри ящ1ыж. Уеплъмэ, жьыфэ зытеуамрэ щ1эмрэ зэхыболъагъук1ыф. Адыгэм нэхъ пшынэ жьы дыдэу Ст1ащ Лут1 ядэм ищ1ауэ щыта шык1эпшынэм и сурэт Нэгэрокъуэ Къэзбэч къысхуригъэхьащ. Абы зэгуэр зэрыхэ1эзыхьыжахэр щ1эр нэхъ хужьу къызэрыхэщымк1э болъагъур. Мэкъамэк1э тетхауэ ди зэманым къэсам я нэхъ пасэр 1914 гъэм Щоджэн Асхьэдрэ Къазий Мамышэрэ зэгъуэсэу ирагъэтхаращ, Асхьэд къыхидзэу жи1э Сосрыкъуэ и уэрэдыращ иджырк1э нэхъ жьы дыдэу трaтхауэ ди1эр.
(Иджыри къыкlэлъыкlyэнущ)
