Sosrıko nasıl doğdu? Sosrıko’nun dünyaya gelişine dair nasıl mitoslar var. Kısa hikayeler, yarım ve birbirini tamamlamayan rivayetlerden oluşuyor. Derinlemesine baktığınızda içindemüzikal bir dil olduğunu fark ediyorsunuz. Müzikal dili fark ettikten sonra da nasıl kurgularım, nasıl yaparım diye üzerine kafa yoruyorsun, kendine iş ediniyorsun, omurgasını bozmadan nasıl yeniden kurarım diye düşünüyorsun. Aradan belli bir zaman geçtikten sonra yeni bir şarkı gibi duymaya başlıyorsun.
Müzikalde bir öykü oluştuğunda, mesela Sosrıko ya da Bedenouko olabilir, hikayeye başka hikayeler eklenerek, zaman içinde değişerek, o değişen zaman içinde halk da yeni bir şeyler ekleyerek birbirinden farklılaşarak da oluşuyor. Ben de bu farklılıkların orijinali hangisi diye arayışlara girdim. Üç dört yıl bu konu üzerine çalıştım, bir resim grubu ile kitap hazırlıklarına başladım.
Bugün biz sadece Nart’ları savaşçı olarak biliyoruz. ‘Nart’ dediğimizde bütün Nart’ları mı hatırlıyoruz yoksa başka bir şey mi? Bu bakış, başladığım işi bir şekilde değiştiriyor, karakterler birbirinin devamı değil mi? Nart mı? Nart değil mi? Nartlar kim? Nartolmayanlar nasıl girdi ve fark etmediğimiz başkaları da var mı sorusunu akla getiriyor.
Nart müzikalleri üzerine yapılan hiçbir çalışma yok. Peki Nart müzikalleri için nasıl bir çalışma yapılmalı? Bu müzikalin dili nasıl olmalı? Adıgece baktığında Nart’lar destanda nasıl görünüyor? Arkeolojik olarak baktığınızda, başka eposlara baktığınızda, Nart mitolojisinin kendi orjinine baktığınızda, o kadar çok yapılacak iş var ki… Destanda bitkiler, hayvanlar, tedavi, bilim, kıyafetler, silah çalışma, insanlık ve daha pek çok şey nasıl işleniyor? Bunları şimdiye kadar kimse ele alıp incelemedi, bunların hepsini ele alıp çalışmak halkın görevidir.
Bu kadar çok yapılması gereken iş varken ben yaptım demek doğru değil. Burada benim öne çıkardığım dans. Her dansın farklı bir teması var, bir şarkı söylediğinde o şarkının kendi dünyasını olaya bakışı ile ele aldım.
-Kitap hangi kaynaklardan beslendi?
-Çalışmamın omurgasını Hadağal’e Asker ve Kabardey’de yayınlanan kitaplar oluşturdu.
1860 yılında Hatoşoko Kaziy’in yazdığı müzikal en derli toplu çalışmalardandır diyebiliriz. O birkaç tekst yazmıştı Sosrıko, Aşemez ve Bedenoukua üzerine, onun derlemeleri kadar orijinalini bulmak imkansız. Daha sonra Sovyet zamanında yapıldı derlemelerin çoğu. Türkiye’de ise derlemelerin yapılamayışı da ayrıca bizi üzmüştür, orada daha çok Adıge olmasına rağmen…
Bazı dönemlerde, yüz-iki yüz yılda bir refleks oluşuyor. Duyduklarının üzerinden birkaç yüzyıl geçiyor sonra düşüncende, bakışında değişiyor; dansta, şarkıda başka oluyor, bu refkleks ile de bazı ekleme ve çıkarmalar oluyor. Bu eklenen ve çıkarılanı da görebildiğimiz zamanlar da oluyor. Doğrusu, gördüklerimi temiz bir Adıgece ile yazmaya çalıştım. Müzikal yazımı ilk başladığında da söylemiştim temiz bir Adıgece ile yazılsın diye, ben de gücümün yettiği oranda Arapça, Türkçe, Rusça ya da başka dilden girenlerin yerine Adıgecelerini yazmaya çalıştım.
İki sözcüğü bilerek bıraktım. Birini Adıgece mi değil mi emin olamadığım için. O da ‘çate’, ‘çate’ sözcüğü Adıgece olabilir de olmayabilir de. ‘Şemec’ de Adıgece değil ama onu çıkarmak imkansızdı çünkü o kadar derinlemesine kaynaştı ki çıkarınca çok karışacaktı. Bu iki kelimenin dışında bilgimin yettiğince temiz bir Adıgece ile yazdım.
-Kitabı ne zaman çıkarmayı düşünüyorsunuz?
-Biraz Allaha kaldı gibi. Kitabın taslağına başlayacağız yakında. Taslak hazır olunca da yayınlayacağız. Biri kitabı yayınlayacağını söyledi, anlaştık gibi. Güzel bir baskı ile çıkarmak istiyorum, kahramanları gördüğümüzden daha farklı gösterecek ve albenisi olan bir kitap olmasını istiyorum. Baskısı güzel olunca insanların bakışı da farklı oluyor, dilin kendisini de, müzikalitesini de başka bir gözle görüyorsun. Hatoşoko Kazi’nin müzikal diline yakın bir üslupta yazdım.
-Kitap kaç müzikalden oluşacak?
-Aşemez, Peterez, Bedonoka, Totreş, Sosrıko. Beş tane ama her müzikalin içinde değişik bölümlerle sayı daha da artıyor. (Setenay guaşe, Lhepş, vorserej, Yemınej…). Gerçekte müzikali bu beş kahraman üzerine yazdım, yazarken de Kabardey’de kalanları daha ön plana çıkarıp Adıgey’de yazılanları da kaynak alarak kitabı hazırladım.
Not: Adıgece yazım için Liguşe Ümit’e, Adıgece redaksiyon için ise Tabış Murat’a teşekkür ederim.
(BİTTİ)
Сосрыкъуэ къызэралъхуар, Сосрыкъуэ дунейм къызэрытехьар хъыбару щыIэщ. Хъыбар кIэщ-кIэщIу, зыпыудауэ, зэмыфэгъуу, зэмылIэужьыгъуэу апхуэдэущ къызэрекIуэкIыр Сосрыкъуэ и хъыбархэр. Упкърыплъыхьыпэ нэужь, пшыналъэбзэу зэрыщытам гу лъыботэ. Пшыналъэбзэу зэрыщытам гу лъыпта нэужь пшыналъэбзэ пщIыжымэ сыту пIэрэ къэхъунур жыбоIэри, ар зыхубогъувыж къэлэнууи, абы ипкъ иткIэ лэжьыгъэ йокIуэкI, итIанэ ар апхуэдэурэ зыпкърыбгъэувэжыурэ, пшыналъэбзэуэ ар щытауэ щытым, зы гъэ зы зэман пшыналъэу, зэуэ къежьа хуэдэу, зэфIоувэж. Зэуэ!
Пшыналъэм зы сюжет гуэр къакIуэ нэужь, псалъэм щхьэкIэ Сосрыкъуэ е Бэдынокъуэ теухуауэ, а сюжетым нэгъуэщI сюжет гуэр къилъхужурэ, абы зэманкIэ зихъуэжурэ, сюжетым а зэман зызыхъуэжам, лъэпкъыр а сюжетым зэреплъымзыгуэр хилъхьэжыурэ, аргуэру щIэрыщIэу игъэщIэращIэжурэ, зэмылIэужьыгъуэу, зытепщIыпщIыкIыжыурэ куэд хъуащ. Иджы а зытепщIэпщIыкI куэд хъуам, и лъабжьэдыдэу щытар сыту пIэрэ жысIэри, къызыщызгъэхъуу сыхуежьащ. Апхуэдэу къызыщызгъэхъуа Iуэхугъуэм сетIысылIэри, илъэсищ-плIыкIэ сытелэжьащ. Сурэт гупи хуэсщIыжащ, ар тхылъу къыдэзгъэкIыну сигу илъти…
Нартхэр дэ къызэрытщыхъум ещхьу, зауэ-банэ фIэкIа нэгъуэщIIуэху зырамыхуэу, я дунейр ара хуэдэу нэгъуэщIу къытщымыхъуу щытщ нобэ. «Нарт» жыпIа нэужькIэ псоми зэры-Нартыр къэтщIэжрэ, дэри нэгъуэщI зыгуэр дищIу апхуэдэу щыткъэ? Апхуэдэу зэрыщытым и теплъэри зыгуэркIэ ехъуэж, мо сэ сызэхыхьа Iуэхугъуэхэм. Абы зэмылIэужьыгъуэурэ ещIырнарт пшыналъэм и кIуэцIкIэ щыIэ персонажхэр, нартрэ мынарту зыщхьэщыкIыу. Нартхэр хэт сымэ? Мынартхэр хэс сымэ жыпIэу уригъэгупсысу апхуэдэ Iуэхугъуэхэр къыщIэщахэщ, нэгъуэщIзыкъоми къыщIэщащ иджыри къэсыхункIэ гу лъыдмытауэ.
Нарт пшыналъэм теухуауэ лэжьыгъэ зыри щыIэкъым. Нарт пшыналъэм теухуауэ щIын хуей лэжьыгъэр сыт хуэдэ? Нарт пшыналэм и бзэр сыт хуэдэ?Адыгэбзэм теухуауэ уеплъу. Нарт пшыналъэр тхыдэм къызэрыхэщыр дапхуэдэ? Тхыдэм теухуауэ уеплъу. Археологием теухуауэ уеплъу. Сэ сщIэрэ, нарт пшыналъэмрэ адрей миф щыIэхэмрэ теухуауэ. Нарт пшыналъэр езым и кIуэцIкIэ къапщтэ нэужь лэжьыгъэ Iэджэ егъэкIуэкIын хуейщ, абы къэкIыгъэр къызэрыхэщыр дапхуэдэу? Абы Iэщыр къызэрыхэщыр дапхуэдэу? Абы Iэзагъэр къызэрыхэшыр дапхуэдэу? Абы щIэныгъэр къызэрыхэщыр дапхуэдэу? Абы щыгъыныр къызэрыхэщыр дапхуэдэу? Абы Iэщэр къызэрыхэщыр дапхуэдэу? Фащэр къызэрыхэщыр дапхуэдэу? Абы цIыхугъэр дапхуэдэу къыхэщырэ? Абы лэжьыгъэр дапхуэдэу къыхэщрэ? НэгъуэщIкуэдри…Ауэ, а лэжьыгъэм зыри бгъэдыхьакъым.Ахэр екIуэкIыпхъэщ. Ари лъэпкъым къыпэщылъ Iуэхугъуэщ.
А лэжьыгъэр къыппэщылъу мыхуэдэ лэжьыгъэ, псалъэм папщIэ сэ сщIа лэжьыгъэр, сыусауэ жыпIэ хъунукъым. Мыбдежым сэ нэхъ зызэзгъэщхьыжыр джэгуакIуэращ… ДжэгуакIуэ къэсыхункIэ езым и еплъыкIэ иIэу, уэрэд гуэр жиIэу щытмэ, езым и лъагъукIэ иIэжу апхуэдэу хабзэкъэ? Мис апхуэдэ бгъэдыхьэкIэу жыпIэ хъунущ нарт пшыналъэхэм сазэрыбгъэдыхьар…Нобэ абы икIэм сиплъащ.
-Зы тхылъ закъуэ хъуну хьэмэрэ том зытIущу хъуну?
-Хьэуэ, мыр сэ нарт пшыналъэм теухуауэ щыIэр, мо КIахэмкIэ ХьэдэгъэлIэ Аскэр къыдигъэкIари, мы Къэбэрдейм къыдагъэкIариабы къыхэстхыкIауэ, абы къыхэкIыкIауэ жыпIэ хъунущ си гупсысэхэр.
Адыгэ узэщIакIуэ ХьэтIохъущокъуэ Къэзий 1860 гъэхэм итхыжар, XIX лIэщIыгъуэм и тхущI-хыщI гъэхэм итхыжа пшыналъэхэр, нэхъ зэтесу жыпIэ хъунущ. Абы текст зыбжанэ итхыжащСосрыкъуэ, Ашэмэз, Бэдынокъуэ теухуауэ. Итхыжар апхуэдизкIэ оригиналщи, уфIэкIынкIэ Iэмал иIэкъым. Абы иужькIэ Совет зэманращ нарт пшыналъэ нэхъыбэу щатхыжар. Ди жагъуэ зэрыхъущи, Тыркум щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм я деж нарт пшыналъэхэр тхыжа щыхъуакъым. АбыкIэ адыгэри щынэхъыбэт, хьэщIэщхэри къыщызэтенари арат. Тхыжа щыхъуар мыбдежыращ.
Зы лъэхъэнэ умыщIи-щэ, илъэсищэ, илъэс щитI къэсыхункIэ а рефлексие гуэрхэр къохъу. Зэхэпхар илъэс щитI-щищ дэкIа иужькIэ, узырегупсысри, узыреплъфри нэгъуэщIущ, а джэгуакIуэжьри, ар жызыIэжри нэгъуэщI джэгуакIуэщ. Абы рефлекс ещIри зыгурхэр хелъхьэ, зыгуэрхэр хех. Мис а хилъхьа, хихахэри плъагъуу мэхъур. Щыхалъхьа, щыхахахэри плъагъуу мэхъур. Пэжщ, мыбдежым, щыстжыжым щыгъуэ, зэрыслъэкIкIэ адыгэбзэ къабзэкIэ стхыну сыпэрытащ. Япэдыдэ пщыналъэр щыщыIам щыгъуэ жысIэщ аби, абы щыгъуэ щыIар Адыгэбзэ къабзэ хъунт тобэ ирехъуи жысIэри, абы ипкъ иткIэ, тыркубзэ хэтми, хьэрыпыбзэ хэтми, урысыбзэ хэтми, сытыбзэ хэту сщIэми, сызыпэлъэщу щытыр зыкъэмынэри хэсхащ.
ПсалъитI сщIэуэ къыхэзнащ. Зым щэч къытесхьэу, адыгэбзэрэ нэгъуэщIыбзэу сымыщIэу. Ар«джатэ» псалъэращ. «Джатэ» псалъэр ди бзэм щыщынкIи мэхъу, щымыщынкIи мэхъу. «Шэмэдж» псалъэри ди бзэкъым, ауэ шэмэджыр хэбгъэкIынкIэ Iэмал имыIэу-щэапхуэдизкIэ увыпэ иIыгъщ, ди бзэм иубыдащи, хэбгъэкI нэужь куэд зэхэзэрыхьынущ… А тIуращ сщIэр. Адрейуэ, уэрей зэрыслъэкIкIэ,сэ нобэ зэрысщIэмкIэ адыгэбзэ къабзэ сщIам…Аращ пшыналъэм теухуауэ жысIэнур.
-Тхылъыр сыт щыгъуэ къыдэбгъэкIыну?
-Ар Тхьэ Iуэхущ… Тхылъым, макетым яужь дихьэну аращ куэд мыщIэу. Макетым иужь дихьэмэ, къыдэзгъэкIынущ… Зыгуэрым къыдэзгъэкIынущ жеIэр, дыгурыIуа хуэдэу щытщ. Мо гъэщIэрэщIауэ къыдэзгъэкIынущ, а тцIыху, иджыри къэсыхункIэ лIыхъужьу ди нэгу къыщIэдгъыхьэ нартхэм хуэмыдэущ къызэрыдэкIынур. Мыбы нэгъуэщIынэкIэ урегъэплъ. Езы бзэми нэгъуэщIынэкIэ уоплъ, езы пшыналъэми нэгъуэщIынэкIэ уоплъ. ПшыналъэбзэдыдэкIэ, ХьэтIохъущокъуэ Къэзий зэритхыжа пшыналъэхэм я бзэм нэхъ техуэу стхыжащ.
-Пшыналъэхэм я бжыгъэр дапщэ?
-Пшыналъэу абы хэтыр: Ашэмэз, Пэтэрэз, Бэдынокъуэ, ТIотIэрэш, Сосрыкъуэ… Апхуэдэу тху, ауэ а тхум теухуа пшыналъэм хэт персонажхэм зыкъом къызэщIаубыдэ (Сэтэней-Гуащи, Лъэпщи, Уэрсэрыжьи, Емынэжьи, нэгъуэщIэхэри). Ауэ пшыналъэдыдэу, шэч къытумыхьэну, хъума хъуауэ щыIэу а тхуращ сэ нэхъ къыхэзгъэщар… НэгъуэщIу жысIэнщи, Къэбэрдейм нэхъ къинар. Мо КIахэмкIэ щыIэ пшыналъэм сыхэплъэурэ сщIауэ аращ. Къэбэрдейм къызэринар нэхъ тегъэщIапIэщ сщIащ, ауэ КIахэмкIэ щыIа пшыналъэми Iэмалыншэу сыхэплъащ.
(Ыухыгъ)
