-Şıçepşıne’nin Adige müzik entrümanları arasında nasıl bir yeri var?
-Şıçepşıne çok kıymetli bir enstrüman olarak geldi günümüze kadar. Her haçeş’te asılıydı, her ailenin bir şıçepşıne’si olurdu. Şıçepşıne kadim Adige şarkıları ile bire bir bağlantılıdır. Kadim Adige halk şarkıları aynı zamanda bizim tarihimizdir, dilimizdir, kültürümüzdür; çok şey içerir. Şıçepşıne’nin ve kadim Adige halk şarkılarının bugün hayatımızda önemli bir yer tutmasının nedeni budur. Biz de 25-26 yıl önce bu şekilde başlattık; şıçepşıne’nin yapılışını yeniden organize ettik, bu iş bitip enstrüman hazır olunca, ses çıkarmaya, çalmaya başladık. Biri diğerini doğuruyor, öyle değil mi; şıçepşıne yaptıysan ses vermesi gerekmez mi? Sadece kafe’yi seslendirmesi değil, asıl görevi kadim Adige halk şarkılarıdır; böylece kadim Adige halk şarkılarının izini sürmeye başladık; öylece birbirlerine kavuşup tel oldular: şıçepşıne, wored, müzisyen. Bugün şıçepşıne bizi kadim Adige halk şarkılarına kavuşturan bir köprü vazifesi görüyor: Şıçepşıne çalıyorsa seni kadim Adige halk şarkılarına götürüyor, şarkılar söyleniyorsa düşünüyorsun. Halk şarkılarını çalıp söyleyebilmek için sözlerini, ortaya çıkış nedenlerini bilmek gerekiyor. Bunları araştırmaya başlayınca da tarihimizin derinlerine götürüyor, dolayısıyla pek çok şeyi öğrenmek, analiz etmek gerekiyor ki bunun da halkımıza büyük yararları oluyor.
-Şıçepşıne’nin doğuşundan bugüne kadar sesindeki gelişmelerden biraz bahseder misiniz?
-Güzel bir soru! İki kitabımda da Adigelerin eski çağlarda kullandıkları şeklinden de bugün kullandığımızdan da bahsediyorum.
Bugün biz Adigelerin birbirinden farklı üç şıçepşınemiz var. Biri, eski çağlarda nasıl yapılıyorsa öyle; ikincisi, bazı özelliklerini değiştirmiş olduğumuz türü; üçüncüsü, eski çağlarda kullanılandan esinlenilerek bugünkü teknoloji ile yapılmış olan.
Eskisiyle bazı özelliklerini değiştirdiğimiz ikincisinin farkı gövdenin yapılış şeklinden kaynaklanıyor. Eski şıçepşıne’nin gövdesinde büyük bir delik vardı, onun çevresinde de ses deliği dediğimiz, seslerin yayıldığı (çıktığı) küçük delikler vardı. Sesi gür çıkmıyordu, yüksek sesli olması da gerekmiyordu; niçin dersen… Bu, şarkı söylemeyle bağlantılı olduğundan, şarkıyı bastıracak derecede yüksek bir sese ihtiyaç duyulmuyordu. Yumuşak, şarkıya eşlik ederek, güzelce sesi bastırmadan, bu şekilde söylenirdi şarkılar. Doğrudur, kafe çalacaksanız, eskiden düğünlerde kamıl çalınırdı. Sonra sonra pşıne girdi devreye, ardından diğer Avrupa müzik aletleri: akordeon, garmon. Bazen de kamıl ile şıçepşıne birlikte çalınırdı düğünlerde; ancak genelde kamıl ile düğün yapılırdı; düğünü yönlendirenler kamıl çalanlardı. Haçeş’lerde söylenen kadim Adige halk şarkılarına ise şıçepşıne eşlik ederdi. Eski haçeş’ler büyük değildi, bu nedenle sesin yüksek olmasına da gerek yoktu, ses düşük olsa da herkes duyardı; fakat bugün haçeş’ler çok daha büyük mekanlar haline geldi, “Sesi daha yüksek olursa kimseyi rahatsız etmez, aksine daha iyi olur” diye düşünerek değiştirdiğim yeri, eski yapım şekline benzemeyen gövdesi oldu.
Şıçepşıne’nin gövdesinin yapımını Avrupa’da kullanılan viyolanın gövdesine benzettim. Onun gövdesinin yapılış şekli nasıl? Birincisi, sesi güçlendiren iki deliği var; iki yanında. İkincisi, dışarıdan bakıldığında görülmese de viyolanın gövdesinin içerisinde gövdeye yapıştırılmış yanlıklar var, iki tanesi üst formda, iki tanesi C kıvrımlarında ve iki tanesi de alt formda bulunuyor. Böylece, ses tablosunda meydana gelen titreşimleri alt tabloya iletip viyolanın tüm gövdesini kaplıyor, böylece ses daha güçlü çıkıyor. Bunun işte böyle bir anlamı var… Diğer tarafta, şıçepşınenin sap kısmında herhangi bir değişiklik yapmadık, eskisi gibi kaldı, fakat gövdede yaptığımız değişiklikle sesi çok daha güçlü oldu. Yayı da olduğu gibi kaldı. İstersen yaya at kılı tak, istersen tel. Evet, boyutları büyüdü; kafe çalıyorsan daha iyi oluyor. Sonra büyük bir grup bir araya geldiğinde -mikrofon yoksa da- şıçepşıne’nin sesini herkes gayet güzel duyuyor. Müzisyen de sesi istediği gibi kontrol edebiliyor, istiyorsa daha düşük volümde çalarak sesi istediği gibi ayarlayabiliyor. Anlayacağınız, zarar verecek bir ekleme yapmadık, diye düşünüyoruz. Tabii görünüşü eskisi gibi değil, sesi de farklılaştı elbette. Sonra ses güçlü olunca eşlik edeceği durum da değişiyor. Kadim Adige halk şarkılarını eskiden söylendiği gibi söylemek isteyen, eski şıçepşıneyi esas alıyor. Bugün Jıu’da çalan müzisyenler de, Kabardey’de Zığazej Timur, Keref Tembolat da eski şıçepşıneyi esas aldılar, güzel şeyler çalıyorlar. Zığazej bu konuda gerçek bir usta oldu.
Üçüncü şıçepşınenin yapılışı ise viyolanın yapım sistemiyle aynıdır. Bunun farkına varıp bu tür şıçepşıneyi ilk kez üreten Şauej Elmırze. Kabardey’de Anzorey Köyü’nde yaşıyor. Elmırze, Vladikavkaz’a (Ordjınıkıdze diyorduk) yakındı, oraya gidiyor. Bu tarafta da Psıxuabe’ye gittiğinde Rus orkestralarını görüyordu. Bütün gördüklerini şaşkınlıkla izliyor, araştırıyor; bir mühendis kafası var, şıçepşıneyi o şekilde yapmaya niyetleniyor. Bugün yedi teli varsa da, ilk başlarda üç telliydi, sonra dört tele çıktı, bunları kitabımda da anlatıyorum, fotoğraflar da var. Yaptığı şıçepşınelerin hepsi müzede saklanıyor. Bunlar saklanmamalı, herkesin görmesi için sergilenmeli; ancak şimdilik pek sergilenecekmiş gibi görünmüyor. Elmırze önce bir tanesini kendisi için yaptı, sonra çalmasını öğrendi, sonra da oğulları Umar ile Ali’ye öğretti. Sonra Danil’e (kim olduğunu şimdiye kadar öğrenebilmiş değilim) öğretti. İşte orada, vitrinde asılı duranın arkasında Danil ismi yazılı. Neyse, tüm bu kişilere öğrettikten sonra ilk orkestra böylece kurulmuş oldu. Adigelerin belki de ilk orkestrası Elmırze ile başlamış oldu. Kabardey’in Rusya ile anlaşmasının 400. yılı kutlamalarının yapıldığı Mezkuy’a davet edildiler, dört-beş sanatçı katılıp şıçepşıne’lerini birlikte çaldılar; kitabımda bu fotoğraf da var. İşte böylelikle bahsettiğimiz şıçepşıne dünyaya gelmiş oldu. Doğrudur, ne kadar iyi bir mühendissen de, şıçepşıne yapabilmek için müzik eğitimi almış olmak, viyola çalabilmek, bütün bunları derinlemesine bilmek gerekir. Bugüne ulaştırdıkları noktaya getirmek için… Elmırze’den sonra Xaxupaşe Xasen uğraştı. Xaxupaşe Xasen’den sonra, Hıristiyanların şıçepşıne müzisyeni Oyberman Vladimir Nalçik’e taşındı. Viyolinden çok iyi anlıyordu; onların (Elmırze ve öğrencilerinin) bitiremediklerini, tamamlayamadıklarını, viyolinin yapım tekniklerini çok iyi bildiğinden tamamladı. Ayrıca viyolini çalmak, yayı ustaca kullanabilmek için küçük yaşlardan itibaren eğitim almak gerekiyordu, Elmırze’nin yaşadığı dönemde ise böyle bir eğitim yoktu. Onu takiben Kuraşe Arsen viyolin eğitimi almış, ustası olduğundan Oyberman onun eline şıçepşıne’yi tutuşturmuş, böylece ustaca çalmaya başlamış. Aynı şekilde Xelışx Nikolay eğitmen oldu, çalışıyor. Zubeyr’e şıçepşınenin yapımını da çalmayı da öğreten Oyberman oldu. Zubeyr viyolinden çok iyi anlıyordu, bugün şıçepşıneyi virtüöz düzeyinde çalıyor. O dört tellinin virtüözu oldu.
Bu değişim iyi mi kötü mü tartışması yapılıyor. Bu kitapta bahsettiğimiz şıçepşıneleri derlerken dile getirdim; tartışacak bir şey yok. Her şıçepşıne, döneminin gereklerini yerine getirmiş. İlk şıçepşıne kadim Adige halk şarkılarıyla birlikte doğmuş, onlara eşlik etmiş; bunun tartışacak bir yanı yok. Diğer değişikliğe uğramış olan ise günümüzde büyük konser salonları için daha uygun görünüyor. Elmırze’nin yaptığı diğer şıçepşıne ise bugün işte halen kullanılıyor. Zubeyr birçok müzisyen eğitti. Onunla akordeondan, garmondan çıkan sesi çıkarabiliyorsun, bu birincisi. İkincisi; yapılan yeni besteleri onunla çalmak mümkün oluyor. İlk şıçepşıne ile çalabileceğin şeyler ise kadim Adige halk şarkıları. Ancak diyapozunu daha uzatılmış istersen iki tele üçüncüsünü, dördüncüsünü eklemek gerekiyor. İlk şıçepşıne halk şarkıları için kadim şarkıları bestelediler, makamları da eklediler. Elmırze’nin şıçepşınesi ile ilgilenebilecek kompozitörümüz şimdi bile yok; çok az kompozitörümüz var. Sovyetler zamanında Xaupe Cebrail, Karden Xasan gibi isimlerden oluşan büyük bir besteci grubunu devlet yetiştirdi, fakat bugün makam okuyabilenler çok az. Şıçepşıne ile ilgili çalışmalar yapan tek bir müzisyenimiz var, o da Zubeyr. “Bzabze” grubunu kurdu. Daha önce de birkaç grup kurmuştu, bu en son kurduğu grup; üstelik bu gruba onun eğittiği küçük yaştaki kızlar, erkekler de katılmıştır. Bu güzel, ilginç bir grup oldu; ancak bu bir kişinin uğraşıyla yürütülebilecek bir iş değil, devletin ele alması gerekiyor.
Not: Röportajın Adıgece yazımı için K’eref Albuz Gergin ve Bak Madina’ya, Adıgece redaksiyonu için Hasuk Raya’ya, Türkçe yazımı için de Erdoğan Yılmaz’a teşekkür ederim.
(Devam edecek)
-ШыкIэпшынэм адыгэм я музыкальнэ Iэмэпсымэхэм сыт хуэдэ щIыпIэ щиубыдрэ?
-ШыкIэпшынэм пщIэшхуэ иIэу къэгъуэгурыкIуащ. Ар хьэщIэщ къэсыхукIэ илъащ, унагъуэ къэсыхукIэ яIащ. ШыкIэпшынэр уэрэдыжьым епхащ. Уэрэдыжьыр адыгэм ди тхыдэращ, ди бзэращ, ди лъэпкъ щIыпIэращ. Куэд еппхыфынущ абы. Аращ нобэ шыкIэпшынэми уэрэдыжьми зэгъусэу ди гъащIэм хуэфэщэн щIыпIэ щIыщиубыдыжыр. Дэри зэредгъэжьауэ щытар аращ илъэс тIощIрэ тху-хыкIэ узэIэбэкIыжмэ: шыкIэпшынэм и щIыкIэм зедгъэу Жъыурэ, ар хьэзыр щыхъум, макъ къидгъэкIыу дыублащ. Зыр-зым къелъхужыр. АтIэ, шыкIэпшынэ щыпщIакIэ, макъ къикIын хуейкъэ? Къафэ къикI къудейкIэ ар ирикъуркъым, къызыхуалъхуауэ щытар уэрэдыжьыращи. Арати, уэрэдыжьым яужь дихьащ. Апхуэдэу зы хъужащ шыкIэпшынэри, уэрэдри, уэрэдгъэIури. Нобэ шыкIэпшынэр уэрэдыжьым дыхуэзышэ лъэмыж хуэдэу щытщ. ШыкIэпшынэр щыIэмэ, уэрэдым ухуешэ, уэрэдыр щыIэ – абы уегъэгупсысэ. АтIэ, уэрэдыр жыпIэн щхьэкIэ, абы и псалъэхэри, дунейм къыщIытехьа щхьэусыгъуэри пщIэн хуейщ. Ар зэпкъырыпхыхукIэ лъэпкъ тхыдэм нэхъ куууэ ухешэ, аращи ар зэбгъэщIэн хуейщ, зэхэбгъэкIын хуейщ. Абы и фIагъышхуэ лъэпкъым къокI.
-ШыкIэпшынэр къыщежьа лъэхъэнэм щегъэжьауэ нобэр къыздэсым и макъыр зэрыIум тIэкIу къытхутепсэлъыхь.
-Мис абы дэгъуэу укъыщIэупщIащ. Си тхылъитIми адыгэм шыкIэпшынэу яIами, нобэ яIэми я гугъу щызощI.
Нобэ адыгэхэм шыкIэпшынищ диIэщ: зыр – пасэрей щIыкIэр, етIуанэр – зэхъуэкIыныгъэ зэхэлъ шыкIэпшынэр, ещанэр – пасэрей щIыкIэм къыщхьэщыкI шыкIэпшынэ.
Пасэреймрэ зэхъуэкIыныгъэ зыхэлъымрэ зэрызэщхьэщыкIыр шыкIэпшынэ ныбэм и щIыкIэращ. Пасэрейм шыкIэпшынэ ныбэм гъуанэшхуэ гуэр иIэт, гъуанэ цIыкIухэри и гъусэу макъэгъуанэ жыхуэтIэр, и макъхэр къызэрыкIыр. И макъкIэ ину щытакъым, инуи щытыни хуейтэкъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ мыр уэрэд жыIэным епхащи, лейуэ шыкIэпшынэр къыхэпIийкIыну хуэкIуэтэкъым. Щабэ цIыкIуу, уэрэдым къыкъуэтурэ, дахэу абы и фIагъым къыхигъахъуэу, апхуэдэу уэрэдыр къыжаIэу щытащ. Пэжщ, къафэ къибгъэкIынумэ, и пэкIэ джэгур зэрагъэджэгуу щытар къамылыращ, къамыл пшынэращ. Иужьым пшынэри къыхыхьащ, мыдрей европей пшынэр, гармоникэ жыхуэтIэр. Зэзэмызи, шыкIэпшынэмрэ къамылымрэ зэгъусэу джэгухэм къагъэсэбэп. Ауэ нэхъыбэу джэгур зыгъэджэгур къамылапщэхэрат, хьэщIэщым уэрэдыжьыр зыдыжаIэр шыкIэпшынэрат. Пасэрей хьэщIэщыр интэкъым, макъыр ину щымытми ирокъур, зэхахынут псоми. Ауэ, нобэ хьэщIэщхэр нэхъ ин хъуащ жысIэри, и макъри нэхъ ину щытмэ къезэгъыну къысфIэщIу, еуэри пасэрей щIыкIэм хуэмыдэу зэхъуэкIыныгъэ зэхэслъхьар шыкIэпшынэ ныбэращ.
ШыкIэпшынэ ныбэм и щIыкIэр мы европей виолиным и ныбэм хуэзгъэкIуащ. Абы сыт и ныбэм и щIыкIэр? Япэрауэ макъэрауэ гъуанитI иIэ, ибгъуитIымкIэ. ЕтIанэрауэ, умылъагъу щхьэкIэ, а виолиным и кIуэцIым, шыкIэпшынэ ныбэм бгыкъу цIыкIу къыщIэгъэпщIауэ щытщ, сэмэгурабгъумкIэ. Мыдрей ижьырабгъумкIэ щIэсэн цIыкIу иIэщ, ныбэмрэ шыкIэпшынэ тхыцIэмрэ зэрипхыу. Аращи, абы и щхьэм, ныбэм, пшынэ щIэтым и лъакъуэ цIыкIуитIыр тетщи бзэпс кIэзызым а лъакъуэ зэрызым макъыр адэкIэ егъакIуэри виолиным и пкъыр зэрыщыту еублэри, макъыр нэхъ ин мэхъу. Абы мис апхуэдэ мыхьэнэ иIэщ. Ауэ, мыдрей Iэ сэмэгумкIэ узэреуэныр, а шыкIэпшынэр зэрыбгъэджэгуныр, пасэрей щIыкIэм хуэдэу зэкIэ къэнащ, ауэ макъыр нэхъ ин хъуащ. ШыкIэри шыкIэу, ухуеймэ шыкIэ илъхьэ, ухуеймэ гъущIыч илъхьэ.
Пэжщ, нэхъ ин хъуа, къафэр къибгъэкIмэ, нэхъ екIу мэхъур. ИтIанэ, гупышхуэ зэхуэсам микрофон щымыIэ хъумэ, апхуэдэ шыкIэпшынэм и макъри хъарзынэу псоми зэхах. ШыкIэпшынауэми, хуеймэ, тIэкIу нэхъ цIыкIу ещIри, лейуэ къыхэмыпIиикIыу, шыкIэпшынэм и макъыр зэрыхуейуэ мэIур. Аращи, и зэран хъун хэтлъхьакъым, дэ къызэрытфIэщIымкIэ. Пэжщ, пасэрей щIыкIэм хуэдэжкъым, и макъри нэгъуэщI хъуащ. ИтIанэ, макъыр нэхъ ин щыхъукIэ, тембырми зехъуэжыр. Уэрэдыжь пасэрей щIыкIэм хуэдэу жызыIэну хуейм пасэрей шыкIэпшынэр къещтэ. Нобэ фIы дыдэу «Жъыу»-м хэтхэми, мис Къэбэрдейм Зыгъэзэж Тимур, КIэрэф Темболэт сымэ хъарзынэу ар къащтауэ макъамэ къырагъэкI. Зыгъэзэжыр абыкIэ Iэзэ дыдэ хъуащ.
Мыдрей ещанэ шыкIэпшынэм и щIыкIэр зэрыщыту виолиным и щIыкIэщ. Абы гу лъитэу апхуэдэ шыкIэпшынэ зыщIар Щауэжь Елмырзэщ. Къэбэрдейм и Анзорей къуажэм дэсащ. Елмырзэ Владикавказ (Орджиникидзе жытIэу щытащ) абдеж пэгъунэгъущи, а къалэм кIуэми, мыдрей лъэныкъуэмкIэ Псыхуабэ кIуэми, абыхэм урысхэм я оркестрыр щызэхихащ. Арати ар фIэгъэщIэгъуэну, езыри инженер щхьэ зиIэти, шыкIэпшынэри апхуэдэу ищIын щIидзащ. Нобэ бзэпсибл телъмэ, япэ щIыкIэ бзэпсищу щытат, итIанэ бзэпсиплI хъуат, мы си тхылъми хэтщ ахэр, сурэти щIыгъуу. ШыкIэпшынэ ищIахэри музейм щIэлъщ, адэ гъэпщкIуауэ. Ар утыку илъын хуейщ, псоми ялъагъун хуейщ. АрщхьэкIэ зэкIэ апхуэдэу щыткъым. Елмырзэ япэ езым ищIщ, гъэIукIэ зригъащIэри, итIанэ и къуэхэм яригъэщIэжащ: Умаррэ Алийрэ. ИтIанэ Данил (ар хэтми зэкIэ зэхэзгъэкIакъым) иригъэщIащ. Мис а витринэм фIэлъым и щIыбым Данил жиIэу тетхащ. Сытми, абыхэм яригъащIэри оркестр япэ дыдэу абы и деж къыщежьащ. Адыгэ оркестр Елмырзэ дежщ къыщежьар. Къэбэрдейр Россием зэрыгухьэрэ илъэс щиплI хъуащ жаIэу Мэзкуу щекIуэкIа гуфIэгъуэхэм ахэр яшэри, шыкIэпшынэу плIы-тху зэхэсу макъамэ кърагъэкIыу хэтахэщ. А сурэтри тхылъым итщ. Мис апхуэдэу а шыкIэпшынэр дунейм къытехьащ. Пэжщ, дапхуэдизу инженеру ущымытми, шыкIэпшынэ пщIын щхьэкIэ музыкэм ухуеджауэ, виолиным уеуэфу, абыхэм кууэ хэпщIыкIыу щытын хуейщ а нобэ здынагъэсам нэбгъэсын щхьэкIэ. Елмырзэ къыкIэлъыкIуэу ХьэхъупащIэ Хьэсэн егугъуащ. ХьэхъупащIэ Хьэсэн къыкIэлъыкIуэу Налшык журт шыкIэпшынащIэу Ойберман Владимир жаIэу къыдэтIысхьащ. Абы виолиным дэгъуэу хищIыкIти, абыхэм яхунэмыгъэсыфар, тэмэму ямыщIыфар, мо виолиным и щIыкIэ Iэмалыр ищIэрти, и пIэ иригъэуващ. ИтIанэ, виолиным, скрипкэм Iэзэу уеуэн щхьэкIэ, абы ущыцIыкIум щегъэжьауэ урагъэсауэ щытын хуейщ. Елмырзэ и зэманым ахэр щыIакъым. КъыкIэлъыкIуэу КIурашэ Арсен виолиным хуеджауэ, хуэIэзэу щытти, а Ойберманым IущIэри, Ойберман Арсеным шыкIэпшынэр IэщIилъхьэри, къригъэпщыкIутIыкIыу еуэу иублащ. Апхуэдэщ Хьэлышх Николай, ар егъэджакIуэ хъуауэ мэлажьэ. А Ойберманыращ Зубери езыгъэщIар шыкIэпшынэм и щIыкIи и еуэкIи. Зубер скрипкэм фIыуэ хищIыкIти, нобэ шыкIэпшынэм къыригъэпщыкIутIыкIыу йоуэ. А бзиплIым хуэIэзэ дыдэ хъуащ.
Ар фIы? Iей? Зэныкъуэкъу къохъу. Мы тхылъым ит шыкIэпшынэхэм кIэщIатхэнухэм дыщелэжьым сэ къажесIащ: зыри ущIызэныкъуэкъун хэлъкъым. Щхьэж езым и къалэн егъэзащIэ. Пасэрей шыкIэпшынэм, ар уэрэдыжьым тегъэпсыхьащи, къеныкъуэкъуфын зыри щыIэкъым. Мыдрей зэхъуэкIыныгъэ зыхэлъыр нобэрей хьэщIэщ инхэм хъарзынэу хозагъэ. Мыдрей Елмырзэ къигупсыса шыкIэпшынэри нобэ, мес, къагъэсэбэп. Зубер хъарзынэу куэдыр игъэсащ. Абы пшынэм, гармоникэм къикIыр къыбогъэкIыф, ар зы. ЕтIуанэрауэ, мэкъамэхэр зытх, зэхэзылъхьэхэм сыт яусами, абы къибгъэкIыфыну щытщ. Пасэрей шыкIэпшынэм къибгъэкIыфыныр а пасэрей щIыкIэм тет мэкъамэ, уэрэдыжьхэращ. Ауэ диапазоныр нэхъ убгъуауэ ухуеймэ, бзэпситIым ещанэ, еплIанэ хэбгъэувэн хуейщ. Пасэрей шыкIэпшынэр лъэпкъым хуэлажьэри, уэрэдыжьхэри зэхалъхьащ, мэкъамэхэри щIалъхьащ. Мы Елмырзэ и шыкIэпшынэм хуэлэжьэн композитор диIэкъым иджыри. Композитор мащIэ дыдэщ диIэр. Совет зэманым ХьэIупэ ДжэбрэIил, Къардэн Хьэсэн хуэдэхэу макъамэ зытх зы гупышхуэ къэралым игъэсауэ щытащ, иригъэджащ, ауэ нобэ макъамэм хуеджэхэри мащIэ хъуащ. ШыкIэпшынэм лъэкI къимыгъанэу елэЖъыу диIэр Зуберщ, «Bzabza» гупри зэхишащ. Абы нэхъапэми гуп зыбжанэ зэхишащ, мыр иужьыу зэхиша гупщи, абы езым игъэса щIалэ цIыкIухэри, пщащэхэри хэтщ. Ар гуп гъэщIэгъуэн хъуащ. Ауэ мыр зы цIыхукIэ зэфIыхьэн Iуэхукъым, къэрал Iуэху хъун хуейщ.
(Ыджыри Къыкlэлъыкlуэнущ)
