Dr. Nuri Güçtekin*
23 Temmuz 1908’de Meşrutiyetin ilan edilmesiyle birlikte Osmanlı’da tüm toplum kesimleri hızlı bir örgütlenme sürecine girmişlerdir. Yüzlerce dernek kurulmuş ve yayınlar çıkartılmıştır.9
Bu süreç içerisinde Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti: Çerkeslerin eğitim, ticaret ve tarım bakımından gelişmelerinin sağlanması ve herkesin gü zel bulduğu, yasalara uygun bulunan ulusal geleneklerin korunması gibi hayırlı gayelere hizmet etmek amacıyla merkezi İstanbul’da olmak üzere 17 Kasım 1908 tarihinde kurulmuştur.10
Kafkasya ve Kafkasyalılara hizmeti gaye edinen cemiyet geniş bir faaliyet alanı oluşturmuştur.
Kuruluş Amacı
Çerkes Teavün Mektebi, öncelikli olarak kimsesiz ve fakir Çerkes çocuklarına talim ve terbiye vermek için kurulmuştur.
Bunun dışında okulun toplam mevcudunun yarısını geçmemesi ve ders ücretlerini ödemeleri koşuluyla dışarıdan öğrenci kabul edilmiştir.11
Bağlı Olduğu Cemiyet
Çerkes Teavün Mektebi; eski Karahisar Şarki Mutasarrıfı Ahmed Cavid Paşa’nın12 müdüriyetinde, Çerkes Teavün Cemiyeti’nin idare ve himayesinde kurulmuştur.13 Öncelikle Çerkes Teavün Cemiyeti gelirinin bir kısmını bu kurumda eğitim alacak kimsesiz ve fakir Çerkes çocuklarının masraflarına ayırmıştır. Ayrıca ahlakıyla ve eğitimleriyle başarılı olan öğrencilere, daha sonraki idadi ve yüksekokul tahsillerinde nakdi yardım yapılması düşünülmüştür.14
Kuruluş Süreci
Okulun açılması için, 30 Ocak 1910 tarihinde Maârif Nezareti’ne başvuruda bulunulmuştur. Bu dilekçeye okulun faaliyet göstereceği semt ve bina, personel listesi, kademesi, türü ve nizamnamesi eklenmiştir. Böylece Çerkes Teavün Mektebi’nin açılması için resmi izin verilmesi istenilmiştir.15 Mekâtîbi Hususiye İdaresi’nce aynı gün mektebin idari ve ders kadrosu onaylanmıştır.16 Maârif Nezareti’nin 30 Ocak 1910 ve 251 numaralı yazısı, 12 Mart 1910 tarihinde İs tanbul Vilayeti Tahrirat Kalemi tarafından cevaplanmıştır.17 Sadaret Tahrirat Kaleminden Maârif Nezaretine gönderilen yazı, 30 Nisan 1910 tarihinde Şurayı Devlet kararıyla onaylanmıştır. Böylece Çerkes Teavün Mektebi’nin 1 Mayıs 1910 tarihinde resmi olarak açılmasına izin verilmiştir.18
Kuruluş Tarihi ve Kurulduğu Mekân
Çerkes Teavün Mektebi, 30 Ocak 1910 tarihinde Kabasakal’da İshakpaşa Mahallesi’nde 2 numaralı hanede açılmıştır. Çerkes Teavün Cemiyeti tarafından kiralanan hane eski Diyarbakır Valisi merhum Sırrı Paşa’nın eşinin tasarrufundadır. Bu hane geniş bahçeli, 250 öğrenci kapasiteli ve 50 karyola sığabilecek büyüklüktedir.19 Çerkes Teavün Mektebi bu hanede açılarak, 1913 eğitim yılının sonuna kadar eğitim vermeye devam etmiştir.20 Ancak elimizde mektebin öğrenci sayısını gösteren bir belge bulunmamaktadır.
İdari Kadrosu
Yönetim kadrosunda yer almak için yüksekokul mezunu olma şartı aranmaktadır. Kurumda tüm idare ve eğitim hakkındaki karar lar idare ve öğretmenler kurulunda tartışılarak oy çokluğu ile karara bağlanmaktadır. Eşitlik durumunda ise müdürün bulunduğu taraf tercih edilmektedir.21 Nizamname şartlarına uygun olarak Çerkes Teavün Mektebi’nin müdür mesulü eski Karahisar Şarki Mutasarrıfı Ahmet Cavid Paşa ve Ders Nazırı olarak Darüşşafaka mezunlarından Raif Bey getirilmiştir.22
Ders Kadrosu
Ders kadrosuna dâhil olabilmek için ise yüksekokul ya da idadi mezunu olunması gereklidir. Ayrıca öğretmenlerden biri ders nazırı yardımcılığı görevi yaparken bir diğerine de imamlık görevi verilmiştir.23 Nizamname şartlarına uygun olarak Çerkes Teavün Mektebi’nin ders kadrosu aşağıdaki isimlerden oluşmuştur. Medreseden mezun Dağıstani Hoca Tahir Efendi, Yusuf Suad Efendi, Mektebi Hukuk mezunlarından Aziz Bey, Doktor Hasan Bey, Darülfünun mezunlarından Tevfik Talat Bey ve Lütfullah Bey.24
Diğer Personeli
Çerkes Teavün Mektebi’nin diğer personeli kâtip, mubassır, hademe ve doktordur. Bu personelde aranan şartlar ise şu şekildedir. Kâtip, yazıya hâkim olmalıdır. Öğretmenlere yardımcı olan öğrenciyle yakından ilgilenerek disiplini sağlayan görevliler olan mubassırlar en az rüştiye mezunu olmalıdır. Bunun dışında görevlerinde etkin ve namuslu olmaları istenmektedir. Hademelere ise okuryazar olması, iş bilen, girişken ve namuslu olması şartı getirilmiştir.25 Çerkes Teavün Mektebi’nde idari ve ders kadrosunda olduğu gibi diğer personel de iyi tahsil almış ve alanında iyi kişilerden seçilmiştir.
Kademesi, Eğitim Yılı ve Türü
Çerkes Teavün Mektebi, Eylül ayının birinci gününde açılmaktadır. Eğitim süresi toplam on aydır. Resmi tatil olan Cuma günleri dışında, Ramazan da dahil olmak üzere her gün eğitim verilmektedir. Cuma günleri mektep heyetiyle beraber geziler yapılmaktadır. Temmuz ve Ağustos ayları, mübarek geceler ve kandiller, Ramazan ve Kurban Bayramı ve her hafta Cuma günleri tatil yapılmaktadır.26 Çerkes Teavün Mektebi’nin 1326/1910 yılında sadece ihtiyat (ilköğrenim öncesi hazırlık sınıfı) ve ibtidâi sınıfları açılmıştır.27 Daha sonraki yıllarda rüşdiye sınıfları da açılmıştır. 1913 yılında Çerkes Teavün Mektebi’nin biri ihtiyat, üçü ibtidâi ve üçü rüşdiye olmak üzere toplam eğitim süresi yedi yıldır. Eğitim gündüzcü ve yatılı olmak üzere sadece erkek öğrencilere verilmektedir.28
Kıyafet
Çerkes Teavün Mektebi öğrencilerin biri gündelik diğeri resmi günlerde giyilen iki çeşit üniforması vardır. Cuma günleri, gezi zamanı, mübarek geceler, kandiller, bayramlar ve resmi törenlerde resmi üniforma giyilmektedir. Üniforma, ayakkabı ve yatak takımının nasıl olacağı okul danışma kurulunca belirlenmektedir.29 Kıyafet mecburiyeti, Darüttalim ve Darüttedris Mektepleri dışında tüm Özel İslam Mektepleri’nde zorunludur.30
(Devam edecek)
9Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler (1859-1952), İstanbul, 1952.
10 Yavuz Selim Karakışla, “Çerkes Teâvün Cemiyeti (1919)”, Toplumsal Tarih, Cilt: XV, Sayı: 88, Nisan 2001, s. 43. Elmas Zeynep Aksoy, “Çerkez Teavün Cemiyeti”, Toplumsal Tarih, Eylül 2003, No:117, s. 101.
11 BOA., MF.HUS., 6/41, (17 Kânunusani 1325/30 Ocak 1910). Ek-I: Çerkes Eytam ve Fukara Etfaline Mahsus Olarak Küşâd Edilecek Mektebin Nizamnamesi, 17 Kânunusani 1325/30 Ocak 1910. Nizamname dört bölüm ve 29 maddeden oluşmaktadır. Birinci bölüm yedi maddeden oluşmaktadır. Mektebin kuruluş amacı, tahsil derecesi, idare ve ders kadrosu hakkındadır. İkinci bölüm üç maddeden oluşmaktadır. Ders programı ve teşvik araçları hakkındadır. Üçüncü bölüm yedi maddeden oluşmaktadır. Öğrencinin mektebe kayıt şartları hakkındadır. Dördüncü bölüm on iki maddeden oluşmaktadır.
12 BOA., MF.HUS., 7/22, (13 C.evvel 1328/23 Mayıs 1910). Çerkes Teavün Mektebi Müdürü Ahmed Cavid Paşa’dır. Ahmet Cavit Paşa (Therkhet) hakkında; Sefer Ersin Berzeg, Kafkas Diasporasında Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü, Samsun, 1995.
13 Çerkes Nizamnamesi, madde 1.
14 Çerkes Nizamnamesi, madde 10 ve 14.
15BOA., MF.HUS., 6/41, (17 Kânunusani 1325/30 Ocak 1910). Çerkes Teavün Cemiyeti adına, cemiyet kâtibi Hasan Tahsin tarafından Maârif Nezâreti’ne gönderilen dilekçe.İç nizamname ve diğer maddeler hakkındadır. Madde 1. Bu nizamname Maârif Nezâreti tarafından onaylanmıştır. Daha sonraki tarihlerde herhangi bir değişiklik için Maârif Nezâreti ile yazışma yapılmamıştır. Bu nedenle Çerkes Teavün Mektebi’nin 1910-1914 yılları arasındaki tüm işleyişi bu nizamname kuralları içerisinde gerçekleşmiştir.
16BOA., MF.HUS., 6/41, (17 Kânunusani 1325/30 Ocak 1910).
17BOA., MF.HUS., 6/41, (29 Safer 1328/12 Mart 1910).
18 BOA., MF.HUS., 6/41, (20 R.ahir 1328/1 Mayıs 1910).
19BOA., MF.HUS., 6/41, (17 Kânunusani1325/30 Ocak 1910).
20BOA., MF.HUS., 16/13, (9 Muharrem 1330/1 Ocak 1912). Maârif-i Umûmiye Nezâreti İstatistik Müdüriyeti tarafından Mekâtib-i Husûsiye İdarelerine gönderilen yazıda, “Kabasakal’da bulunan Çerkes Teavün Mektebi’nin genel imtihan neticelerini içeren istatistik cetvelleri henüz gönderilmemiş olduğundan bu cetvellerin bir haftaya kadar gönderilmeleri ilan olunmuştur.” BOA., MF.HUS., 15/105, (1329/1913). Çerkes Teavün Mektebi, 1913 yılında Kabasakal’da eğitim vermeye devam etmektedir.
21 Çerkes Nizamnamesi, madde 5, 7 ve 20.
22BOA., MF.HUS., 6/41, (17 Kânunusani1325/30 Ocak 1910). Mekâtîb-i Hususiye İdaresi tarafından onaylanan idari kadrosu. Çerkes Nizamnamesi, madde 4.
23 Çerkes Nizamnamesi, madde 5.
24BOA., MF.HUS., 6/41, (17 Kânunusani1325/30 Ocak 1910). Mekâtîb-i Hususiye İdare- si tarafından onaylanan ders kadrosu.
25 Çerkes Nizamnamesi, madde 6.
26Çerkes Nizamnamesi, madde 13 ve 24.
27 Çerkes Nizamnamesi, madde 8.
28 BOA., MF.HUS., 15/105, (1329/1913). Çerkes Teavün Mektebi, 1913 tarihinde Dersaadet’te bulunan özel rüştiye mektepleri içinde yer almaktadır.
29 Çerkes Nizamnamesi, madde 28.
30 Ergin, a.g.e., s. 958. Bu okul öğrencileri okullarına sarıklı ve cüppeli olarak gelmektey- di. Ayrıca Bkz, II. Abdülhamit Mekâtib-i Hususiye Fotoğraf Arşivi.
