Хэкум И Макъ – Anavatanın Sesi – Eylül 2018

0
1061

«Хьет!» жезыгъэIа Щауэжь Елмырзэ

Şewoej Oksana, ünlü halk ozanı Şewoej Elmırza’nın hayatını anlatıyor. Oksana yazısında Elmırza’nın iyi bir şıcepşıne üstadı olmasının yanında iyi bir insan ve iyi bir zanaatkar olduğunun da altını çiziyor.

Адыгэхэм пщIэ зыхуащIу, зи цIэ фIыкIэ къраIуэу щытар зи щхьэ хуэпсэужу, мылъку угъуеиным зи гъащIэр теухуауэ щыт цIыхуратэкъым, атIэ лъэпкъым, лъахэм и ехъулIэныгъэм зи гъащIэр теухуауэхэрат. Лъэпкъым къыхэкI цIыху пажэхэм, цIыху пашэхэм, гуащIафIэхэм урогушхуэ, ауэ ар уи жылэ къыдэкIауэ щыщытым, ар уи дежкIэ нэхъ лъапIэщ, и IуэхущIафэ дэтхэнэ лейуэ ущогуфIыкI, урогушхуэ. Апхуэдэ цIыху хьэлэмэтщ мы тхыгъэр зытеухуар. Ар фIы лэжьыным, псэуныгъэм пыщIа гугъуехьхэр зы мащIэ нэхъ мыхъуми цIыхум яхуэгъэпсынщIэным зи гъащIэр теухуауэ щыта Щауэжь Елмырзэщ.
Щауэжь Хьэмид и къуэ Елмырзэ I898 гъэм Анзорей къуажэм мэкъумэшыщIэ унагъуэм къыщалъхуащ. Щауэжьхэ адыгэ лъэпкъыжьу унагъуэ зы пщыкIутхум нэст. Хьэмид бынунагъуэшхуэт, езыр сымаджэрилэти, быным я нэхъыжь Елмырзэ пасэу лэжьыгъэм пэщIэувэу и адэм зыщIигъэкъуэн хуей хъуащ. А зэманым апхуэдэ щIалэ цIыкIухэр мэлыхъуэ къуэдзэу е шкIахъуэу лIыщIапIэ пэрыувэрт. Хьэмиди и мурадат и щIалэ цIыкIур зыгуэрым дэIэпыкъуэгъуу иритыну, ауэ Елмырзэ езым къыхихащ гъукIэгъэсэну кIуэныр. А зэманым гъукIэм нэхъ пщIэшхуэ зиIэрэ цIыхур нэхъ зыхуэныкъуэрэ къуажэм щыIэтэкъым. Илъэс пщыкIущ фIэкIа зи мыныбжь Елмырзэ езым нэхъ къищта лэжьыгъэм пэрагъэуващ. ЩIалэ цIыкIу IэпщIэлъапщIэм псынщIэ дыдэу Iэдэ-уадэр игъэшэрыуэу, лъащэу щIидзащ. ГъукIэгъэсэну щылэжьа илъэситIым кIыщым къыщIэжурэ гъунэгъуу щыт мыдрисэм махуэ къэс жэрт, къурIэным макъкIэ дахэу къеджэхэм едаIуэрт. Абыхэм ехъуэпса щIалэ цIыкIум пщыхьэщхьэкIэрэ сохъустэхэм я деж кIуэурэ къурIэн хьэрфхэр зригъэцIыхури, мыдрисэм щIэс сохъустэхэм нэхърэ нэхъ дахэу макъкIэ къеджэу зригъэсащ. Мыдрисэр зей Андзорхэ я пщым ар щилъагъум, Хьэмидым къыжриIат: «Уи щIалэр гурыхуэщ, лIы къыхэкIынущ, кIыщым щIумыгъэкIуадэу сэ къызэти, си мылъкукIэ Бытырбыху щезгъэгъаджэ». АрщхьэкIэ Хьэмид идакъым, ар Урысейм хэзутIыпщхьэжмэ, си закъуэ сабий бынунэр схуэпIынукъым, жиIэри. Илъэс пщыкIуий хъуатэкъым Елмырзэ езым и кIыщ иIэжу гъукIэ цIэрыIуэ щыхъуам. Лэскэн псыхъуэ дэсхэр Елмырзэ и кIыщым щызэблэкIырт, зыхуей хуимыщIауэ зы лъэIуакIуи щIигъэкIыжыртэкъым. АпхуэдизкIэ IэкIуэлъакIуэу лъащэрти, и нэр зытеплъэр и Iэм ищIырт, гъукIэгъэсэнхэр и куэдт. Ауэ Елмырзэ дежкIэ ар мащIэт. Сыт хуэдэ дахагъэ щыIэмэ, зригъэщIэну, зрихьэлIэну щIэхъуэпсырти, икIи къехъулIэрт. Хъуапсэ и псэ кIуэдыркъым, жыхуаIэращ.
Пшынауэшхуэ Табыхъу КIытI Iэзэу пшынэбзэр зэригъэбзэрабзэм зыщимыгъэнщIу едаIуэрт щIалэр. «Уадауэ макъымрэ пшынэ макъымрэ зэмыщхьу пIэрэ?» – жеIэри мурад ещI шыкIэпшынэ ищIу, абы еуэфу зигъэсэну. Пхъэ тыкъырыр иупсурэ шыкIэпшынэ къыхищIыкIри, зыгъэсэни имыIэу, езыр-езыру шыкIэпшынэ еуэкIэ зригъэщIащ. Ауэрэ гуп къызэригъэпэщащ: езыр шыкIэпшынэм еуэу, Щынахъуэ ЦIыкIунэ пхъэцIычауэу, Локъуэ Хьэбан уэрэджыIакIуэу.

Елмырзэ лIы хъуащ, щхьэгъуси къишащ. Япэу къыхуалъхуа сабийр зыхапха гущэм къызэпиплъыхьри, кIыщым кIуащ. Абы зыгуэр щищIри шэджагъуашхэ къыщыкIуэжым къыздихьауэ гущэм кIэщIиIуантIэу и щхьэгъусэм къелъагъу. «Сыт пщIэр?» – жиIэу къыщеупщIым, «Уи гугъуехьыр пхуэзгъэпсынщIэну сыхэтщ», – жиIащ Елмырзэ. Пружинэ къигупсысар гущэ щIагъым щIиIулIати, щIэпIуантIэмэ, езым зыщIиупскIэжу хъуат. Унагъуэм сабийуэ къихъуар а гущэм ирапIыкIащ.
Елмырзэ гъукIэ цIэрыIуэт, пшынауэшхуэт. Ауэ цIыхури гъащIэри фIыуэ зылъагъу лIым иджыри сэбэп зэрыхъун къилъыхъуэрт. ХьэжэнымкIэ къуажэдэсхэр гугъу ехьу, нэгъуэщI къуажэ яшэурэ щыхьэжэу щилъагъум, кIыщым зэрыщылъащэ и уадэмрэ езым ищIыжа уэщрэ фIэкIа нэгъуэщI Iэмэпсымэ имыIыгъыу, и закъуэпцIий еувалIэри Лэскэныпсым щхьэл зэтет трищIыхьащ. Елмырзэ и щхьэлым еплъын къудей щхьэкIэ цIыхухэр хамэ къуажэ къикIырт. Лэскэн ЕтIуанэ къуажэм дэсхэр къелъэIури, апхуэдэ дыдэ щхьэл яхуищIат.
А зэманым фошыгъу щыIэтэкъым, цIыхухэм къамыл ягъэкIырт, ар ягъавэрти, фо къыщIагъэвыкIырт. Мыбдежми цIыхухэм я гугъуехьыр тынш ящищIыну мурад ищIащ Елмырзэ. Псым и къарукIэ къамылыр ипIытIрэ фор къыщIихуу машинэ къигупсысри, Лэскэныпсым тригъэуващ.
А лъэхъэнэм узыфэ Iейуэ адыгэхэм къахыхьауэ тутын ефэрт. Тутын емыфэ щIалэм фэ ираплъыртэкъым. Ар ягъэкIт, ягъэгъут, ябзыжырти, апхуэдэу зэрахьэрт. Хуэныкъуэ щыщыIэкIэ, жиIэри, Елмырзэ тутын зыбз машинэ къигупсысащ. 1930 гъэм колхоз зэхыхьэрти, Елмырзэ и щхьэлышхуэр хилъхьащ.
I935-I936 гъэхэм Елмырзэ радиом, ансамблым кърагъэблагъэ хъуащ, и шыкIэпшынэр иIыгъыу. Ашуров Тэнахъуэ, Къашыргъэ КIурацэ, Исаков Арон сымэ я гъусэу кIуэркъэкIуэжу лэжьащ зыкъомрэ. Ауэ зэманыр кIуэурэ къытехьэлъэ хъуат, бынунагъуэр пIын, щIалэхэр егъэджэн хуейт, арати колхозым хэмыхьэжу хъуакъым.
Зигури зи Iэри мызагъэ Елмырзэ и унэм хьэмэм къыпещIыхь, къуажэдэсхэр къакIуэурэ зыщагъэпскIыну. Ар район псом цIэрыIуэ щыхъуауэ, хамэ къуажэ къикIхэурэ зыщагъэпскIырт. «Елмырзэ хьэмэм къызэIуихауэ пщIэкIэ егъэлажьэ», – жиIэу Москуу нэс зытха къахэкIащ абыхэм. Абы кърагъэкIыу къагъэкIуа къэпщытакIуэм хьэмэм дэгъуэр щилъэгъуам, зэригъэщIэгъуэнур ищIакъым.
«Сэ цIыхум сегуапэмэ, фIы яхуэсщIэмэ, абы нэхъ насып сыхуейкъым. КъысхуашийIамэ си Iыхьэу сахуолажьэ!» – щыжриIэм, фIыщIэ къыхуищIри кIуэжащ. Ауэрэ зауэр къэсащ, Зэрыгъыж къуажэм уанэ щащIу артель къыщызэIуахати, абы кIуэри щапхъэ яригъэлъагъуу щылэжьащ. ПIалъэкIэ Хэкум къизэрыхьауэ щыта фашист зэрыпхъуакIуэхэр щыдахужым, абы я агитацэм щIэхуа цIыху зырызхэр ядыдимыгъэкIыу къызэтригъэувыIат.
Зауэ нэужьым и шыкIэпшынэр къищтэжри ХьэхъупащIэ Амырхъан и гупым хэту радиом щылэжьащ. ШыкIэпшынауэу игъэсащ ХьэхъупащIэ Хьэсэн, езым и къуэхэу Алий, Данил, Умар, и къуэшым и къуэ Залым.
И къуэ Данил къызэриIуэтэжымкIэ, пщыхьэщхьэм, нэхъыжьхэр зэхуэсауэ, и адэм и шыкIэпшынэр щигъэбзэрабзэм деж, хуабжьу ехъуапсэрт. Ауэ адэм шыкIэпшынэр хуит къыхуищIтэкъым.
– Фэ щIэныгъэ зэвгъэгъуэтын хуейуэ фи къалэнщи, феджэ! – жиIэрт абы. Ауэ сэ шыкIэпшынэ еуэным сехъуапсэрти, щыщIэмысхэм деж къасщтэурэ сеуэфу зезгъасэрт, икIи мыIейуэ къызэхъулIэрт. «Зэгуэрым, шыкIэпшынэм сеуэу сыщысу, пщIантIэм ди адэр къыдыхьэжат. Абы игъэщIэгъуат икIи и гуапэ хъуат си пшынэ еуэкIэр. Абы иужькIэ зэи шыкIэпшынэр къыспиубыдакъым, зэкъуэшищри пшынауэкIэм дыхуигъэсауэ щытащ», – игу къигъэкIыжт Данил.
Елмырзэ и къуэхэм щIэныгъэ нэхъыщхьэ яригъэгъуэтащ, и къуэ курыт Данил адыгэбзэмрэ литературэмкIэ егъэджакIуэу Анзорей курыт еджапIэм илъэс плIыщIым щIигъукIэ щылэжьащ.


1948 гъэм художественнэ самодеятельностхэм я еплъыныгъэу Москва къыщызэрагъэпэщам Елмырзэ и шыкIэпшынэр иIыгъыу ягъакIуэри и лъэкIыныгъэри щигъэлъагъуащ, ЩIыхь тхылъ иIыгъыу къигъэзэжащ. ШыкIэпшынауэм и Iэзагъэм нэхъри зеужь, пшынэ лIэужьыгъуэ куэд и IэкIэ ещI. Елмырзэ и цIэр Къэбэрдей псом щыIуат. Композитор цIэрыIуэ Александр Васильевич Мосолов Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщыкIуам, Шейблер и гъусэу Елмырзэ деж къакIуэри, пшыналъэ зэуэхэм щыщ куэд нотэкIэ итхат, фIыщIэ ини къыхуищIат пасэрей пшыналъэхэр имыгъэкIуэдыжу зэрихъумэмрэ ахэр Iэзэу зэригъэзащIэмрэ папщIэ.
Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъум, ди республикэм и ехъулIэныгъэр Мэзкуу щагъэлъэгъуэну кIуэ къэфакIуэхэм, уэрэджыIакIуэхэм, театрым и артистхэм я гъусэу лъэпкъ пшынэ лIэужьыгъуэхэм еуэн гупи ящIыгъуат. А гупым Елмырзэ хэтащ и къуэхэри и гъусэу. Зи Iэзагъыр ягу ирихьа Елмырзэ скрипкэ тыгъэ къыхуащIауэ щытащ. Ар ноби Щауэжьхэ зрахьэ, ауэ, гуауэми, Елмырзэ и IэдакъэщIэкI шыкIэпшынэхэм щыщ унагъуэм зыри къахуэнакъым.
КъардэнгъущI Зырамыку къиIуэтэжыгъат:
«Лъэпкъхэм я пшынэ лIэужьыгъуэхэм я музей Ленинград дэтым къикIри а IуэхумкIэ щIэныгъэлI Левин къэкIуат, Елмырзэ и пшынэхэм къащIэупщIэу. Абы сригъусэу Щауэжьхэ сыкIуащ. ШыкIэпшынэ зэмылIэужьыгъуэу тху ди пащхьэ кърилъхьащ абы щыгъуэ Елмырзэ. «ФызэгуакIуэр къыхэфх», – жиIэри. Левин къыхихынур имыщIэу къэнат – псори дахэ защIэт. ИтIанэ елъэIуащ псори гъуэрыгъуэу еуэурэ, иригъэдэIуэну. Тхури гъэщIэгъуэныщэу бзэрабзэт. Лъэпкъ пшынэ лIэужьыгъуэхэм фIыуэ хэзыщIыкI Левин ар имыгъэщIэгъуэну лъэкIакъым. «Мыбыхэм я щIыкIэр хэт уэзыгъэщIар?» – жиIэу щеупщIым, къыжриIат: «Сэ зэзгъэщIэжащ, мыхэр псори зэгъусэу зэдеуэу щытмэ, макъ зэщIэжьыуэ дахэ мэхъу». Левин а пшынэхэм псоми сурэт трихащ, я цIэхэр итхащ, я макъхэри зэрыIур нотэм иригъэзэгъащ. Иджы Елмырзэ и IэдакъэщIэкI шыкIэпшынэхэм щыщ зы Ленинград (иджы Петербург – Бытырбыху) музейм щагъэлъагъуэри щIэлъщ.
Илэжьа IуэхугъуэфIхэр къалъытэри, къуажэм дэт музыкальнэ еджапIэм Елмырзэ и цIэр фIащащ. I998 гъэм, Елмырзэ къызэралъхурэ илъэсищэ щрикъу махуэр ягъэлъапIэу, щыпсэуа унэм фэеплъ пхъэбгъу фIадзащ.
Елмырзэ зыцIыхуу щытахэм къызэраIуэтэжымкIэ, ар цIыху гуапэт, зэпIэзэрытт, хьэл-щэн зэпэщ, гушыIэ дахэ зыхэлъ лIы лъагъугъуафIэт. И пшынауэкIэм имызакъуэу, и дуней тетыкIэм удихьэхт, узыIэпишэт.
I970 гъэм Елмырзэ илъэс 81-м иту дунейм ехыжащ. Абы гъащIэ дахэ, пщIэрэ щIыхьрэ зыпылъ къигъэщIащ. Къэзылъхуа и лъэпкъым хуэщхьэпэныр и гурылъ нэхъыщхьэу и гъащIэ псор ирихьэкIащ. ЗыщIыпIи щемыджауэ, езым и акъылрэ и гупсысэкIэ, и къарукIэ и къуажэгъухэм я псэукIэр иригъэфIэкIуэным телэжьащ.
Щауэжь Елмырзэ хуэдэ цIыху Iумахуэ къызыхэкI лъэпкъыр зэрыузыншэм, сыт хуэдэ гугъуехьми пэлъэщу дунейм зэрытетынум шэч хэлъкъыми, адыгэр Тхьэм дригъэфIакIуэ, кIуэтэху зыдужьу, лъэщ дыхъуу кIэншэу дигъэпсэу!

Тхыгъэр зейр:
Лэскэн куейм хыхьэ Анзорей къуажэм
дэт курыт еджапIэм адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмкIэ
щезыгъаджэ Щауэжь Оксанэ Данил ипх.

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz