Öncelikle Xabze, kelime anlamıyla en uygun ifadenin çoğunluğun dili; ıstılahi anlamıyla da halkın benimsediği olgular bütünü, yazısız anayasa, şeklinde anlamak mümkündür. Burada değindiğimiz toplumsallık konusundan başlayarak Xabze’nin bazı temel olgularını kısa kısa ele alalım.
1.Xabze’de katılımcılık Xabze’de kararlar alınırken mutlaka o olaya özgü karar alıcılar kurulu olan Thamade Grubu oluşturulur. Thamade grubu toplumun tamamına yakını tarafından benimsenmiş, kendisine güven duyulan, kendisinini kanıtlamış, konuşmasını bilen, bilgi sahibi, dürüst kişilerden oluşur. Sayı sınırlaması yoktur ancak grubun toplumun tamamını temsil edip etmediğine bakılır. Temsil yetkisine sahip olan kimsenin dışarıda kalmamasına özen gösterilir. Katılımcılık teklifi yapılanlardan herhangi biri konunun öneminden dolayı ya da Thamadelerin oluşumunu kendinden çok üstte ya da kendinden daha genç görme gibi nedenlerden dolayı gruba katılmayabilir. Bu grubun adına хэй1эт (Xey’et), Xey kkup, Thamete kkup gibi adlar verilir.
Oturum adı ise Zexes’tir. Birlikte oturum, anlamına gelir. Celse kelimesinin etimolojisi de Ç’elhıs (bir şeyin altında oturma) kelimesine dayanmaktadır. Oturum devam ederken, konuya özel bir mahremiyet yoksa isteyen herkes oturum odasına girmemek kaydıyla dinleyici olarak katılabilir. Konuşmalar aleni, kapı pencere açık ve herkes Oturum Thamadesinin başkanlığında her türlü görüşünü söylemekte serbesttir.
Xey’et Kkup sorunu çözmek ve gündemi sonuca bağlamak zorundadır. Konunun uzaması durumlarda toplantı ikinci oturumun yer, gün ve saati belirleyerek dağılır. Kararların sonuçlanması durumunda yemek sonrası gençler tarafından cegu yapılarak dağılırlar.
Her konu için ayrı ayrı kkup oluşturulur ve toplantıdan sonra da kkupun görevi biter. Bunun önemi ve güzelliği kimlerin karar verici olacağı önceden bilinmediğinden karar vericilerin etki altına alınması söz konusu olamaz. Ayrıca kkup konuya özel seçildiği için o konunun uzmanlarının seçilmesine özen gösterilir ve doğru kararların alınması sağlanmış olur. Ayrıca kkupa katılanlar görevlerini herhangi bir ücret karşılığında yapmamaktadırlar. Dolayısıyla toplumsal görevin icrası çıkara dayanmamaktadır. Bu hayati bir konudur.
2. Halka dayanması
Günümüzde Xabze elit, orta sınıf, yoksul vb. salt bir kesime dayanmaz; sadece bir kesimi ilgilendirmez. Toplumun tümüne dayanır. Adigelerde (Çerkesler) toplumsal sınıfların olduğu doğrudur. Bu sınıfların içerisinde zaman zaman gayri insani diyeceğimiz bazı tavırlar göstermiş olan kişi ya da kişiler de olmuştur. Ancak kahır ekseriyet insani tavırların baskın olduğudur. İslam’ın toplum tarafından özümsenmesi ile de bu tarz ayrımlar büyük ölçüde yok olmuştur.
3. Xabze değişkendir ve sürdürülebilir bir olgudur
Statik toplumlar zamanla iç dinamiklerini tüketir. Bu durum, zamanla toplumu dağılmaya ve yok oluşa sürükler. Xabze’de kuralların güncellenmesi kültürü vardır. Xey’et kkup toplanır değişmesi gereken kurallar uzun uzadıya tartışılır, yerine göre gençlerin, kadınların, görüşleri alınır ve sonuç ilan edilir. Bu nedenle tıkanmışlıkların önü alınırdı. Bu bakımdan Xabze’de içtihat kapısı sürekli açıktır. Xabze’nin de son müceddidi bilge kişi Khazanıkho Cebağ idi. Elbette ki bir başına kararlar almadı. Katılımcı kararlarda önemli başroller oynadığı kesindir. İşte bu değişebilirliği sayesinde Xabze, sürdürülebilir bir hüviyet kazanmaktadır.
4. Bireye ve topluma dayatma yapmaz, silahsızdır
Xabze tepeden inmeci değil, tabandan gelen bir harekettir. Darbeci ve ihtilalci bir metodu asla benimsemez. Bunlar Xabze yöntemi değildir. Kurallar, toplumun ortak kararları sonucu oluştuğu için dayatma olmaz. Tam tersi toplum onu kendi eseri olarak görür ve ona sahip çıkar. Dolayısıyla alınan kararları uygulamak için silaha ihtiyaç duymaz. Sonuca herkes uymak zorundadır. Uyulmadığı zaman birey ya da grup toplumsal boykota tabi tutulur ki bu çok daha etkili bir yoldur. Davalar açmak bir haktır. Çoğu kez cezalar ise maddidir. Bir ömür maktulün ailesine kölelik cezası alabilirsin ancak idam cezası yoktur. Maktulün kısas isteğine toplumsal vicdan baskın gelir ve mağdur aile bir şekilde ikna edilir. Hapishane ise Xabze’de yoktur. Çünkü hapishane suçlunun ailesini de cezalandırmak demektir.
5. Xabze akli, kalbi ve vicdanidir
Katılımcı bir yapıya sahip olduğu için kararlar ortak akıl ürünüdür. Zamanla toplumsal akla dönüşür ve kitle inanarak sahiplenir. Kitleyi inandırmış olması nedeniyle kalbidir. Hiçbir zaman tarafların ve tarafların taraflarını da en asgarisinden bile olsa insanı kucakladığı için de vicdanidir.
6. Xabze yazısızdır
Xabze’nin yazısız oluşu değişkenliğini kolaylaştırmaktadır. Uygulama süreçlerinde tıkanmalara yol açmamak adına karar alıcılara kolaylık sağlamaktadır. Ancak değişen kuralların yazılmaması toplumsal hafızanın kaybına neden olacağından ciddi bir eksiklik olarak görüyorum. Bu da Xabze tarihinin oluşması adına bir kayıptır.
7. Xabze insana, canlılara, tabiata ve eşyaya zulmetmez ve onlarla barışık olmayı yeğler
Bu özelliğinden dolayı israf etmez. İnsanları inançlarından dolayı ayrıştırmaz ancak yeteneklerine göre görevlendirir. Mutlaka kadın ve çocuklara ayrı bir önem verir, onlara karşı saygıyı ve sevgiyi esirgemez; onlar, ağır işlerde çalıştırılmaz. Büyük ve misafire karşı tartışmasız saygılıdır. Haç’eşın (misafir odası) kapısı kilitlenmez. Her zaman misafire açıktır.
Hayvanları severek besler. Özellikle ata ayrı bir önem verir. Eşyayı, çevreyi ve yaşadığı mekanı düzenli ve temiz kullanır.
8. Xabze’de edep ve adap (shen Xabze) esastır
Haynape (Ayıp, yakışmayan) kavramı oldukça etkilidir. Kişinin daima oto kontrolünü sağlar. Candan önce onuru tercih eder. Giyinmeyi esas alır. Ten teşhirini benimsemez. Nikâhsız evlenmez. Akraba ve komşularını gözetler. Yüksek sesle konuşmak, kahkaha atmak Xabze’de yoktur. Tıka basa yemek yemez. Adige ane (Adige sofrası) kültürüne uyar. Sekr hali asla kabul etmez. Yalan söylemek, şiddet uygulamak acziyettir, kabul görmez. Korkaklık ayıptır ama sabır esastır.
9. Xabze’de aile belde ve yurt esastır
Xabze’de aile, belde ve yurt oldukça önemlidir. Bireylerin aile bağları oldukça kuvvetlidir. Bireyler daime başkalarını önceler. nefsini öncelemek ayıptır. Aile ve belde tamamen terk edilmez. Az da olsa ziyaret esastır. Yurt bambaşka bir değerdedir. Adigeler ana yurtlarına XEKU der; başka ülkelere ise XEĞEGU der. Dolayısıyla Xeku diyen birine hangi xeku sorusu fazla ve gereksizdir, çünkü bir tane xeku vardır.
10. Xabze kurallar bütünüdür
Xabze’ye göre birey yazısız olmasına rağmen Xabze kurallarına bağlıdır. Kurallar yaşamı kolaylaştırdığı için dünya daha yaşanılır olmaktadır. Yıkım, gasp, tedhiş gibi kuralsız hareketler olmaz. Sürekli inşa etmeyi, onarmayı ve paylaşmayı temel alır. Bunları yaparken kurallara bağlı davrandığı için de akıl, hak, adalet ve mutlaka çözüm esastır. Sorunu sürüncemede bırakmak beceriksizliktir, hoş karşılanmaz.
11. Xabze’de özel mülkiyet esastır
Kendine özgü özel mülkiyeti esas alan bir ekonomik görüşü benimser. Sömürü ve tekelciliği benimsemediği için Kapitalizmden, ırk ve cinsiyet ayrımı yapmadığı için Faşizmden, mülkiyeti benimsediği içim Komünizmden ayrılır. Siyasal yönetim şekli olarak xabzede, sınırları bilinen ancak ayrılmamış, bir sınır güvenliği endişesi yaşamadan, geçişken federatif yapı en tarihi misyondur. Adige Bayrağındaki 12 yıldız da bunun açık ifadesidir.
Xabze’de tekelleşmelere ve sömürüye pek rastlanmaz. Kazanım akıllı, hilesiz ve çok çalışmakla ilgilidir, yolsuzlukla ilgili değildir. Daima ihtiyaç sahipleri gözetilir, iş imkanı sağlanır. Kimse dilenmez ve dilendirilmez. Oldukça ayıptır. Böyle bir durumun olması durumunda bu toplumun ayıbı sayılır. Dilenenden çok toplum ayıplanır. Hani bir beldede birisi aç sabahlarsa bütün toplum sorumludur, İslam anlayışının tıpkısı. Toplum kendisini sorumlu addeder. Misafire ayrı bir ev inşa edip kapısını kilitlemeyen, aylarca evinde misafiri aylarca ağırlayan insandan kapitalist olmaz. Olsa olsa Adıgağe olur.
Evet, toplumu sevk ve idare etmekten çok topluma kendisini sevk ve idare etmesini öğretmek zorunludur. Güçlü bireyler başkasına yük olmayı kendine zul addeder. Asıl olan alan el olmak değil veren el olmaktır. Medeniyeti erdemli toplumlar yaratır. Xabze sürdürülebilirliği, kendine özgü oluşu, insaniliği, hayatı kuşatıyor oluşu vb nedenlerden dolayı salt adet, örf gibi kelimelerle izah edilemez. Xabze civilization, medeniyet gibi kavramlardan önce bu bahsettiğimiz kavramları kuşatan tarihin ilk sosyal olgusudur. Adigeler kendilerini yeniden keşfedecek, Xabze de onları bir kez daha kucaklayacaktır. (Bitti)
Sayı: 2020 01
Yayınlanma Tarihi: 2020-01-01 00:00:00
