1989 yılı içerisinde Abhazya-Diaspora ilişkilerini daha düzenli hale getirmek için Abhazyalı bazı vatanseverlerin öncülüğünde “Gönüllü Demografya Fonu” adı verilen bir sivil toplum örgütü kuruldu.¹ İlk olarak başkanlığa Rajden Xikuaba, sonra Givi Dopua getirildi.² Bu fon üzerinden yapılan çalışmalar sayesinde diaspora ile çeşitli bağlar kurulup, organizasyonlar yapılmaya başlandı.
1989 yılı Mayıs’ında Ankara Kuzey Kafkas Kültür Derneği’nce “Göç”ün 125. yılını anma etkinlikleri tertip edildi. Ankara Kuzey Kafkas Kültür Derneği’nin düzenlediği etkinliğe Amerika diasporasından Yahya Kazan da katıldı. Yahya Kazan Türkiye’deki etkinlik programı öncesi Abhazya’da bazı görüşmelerde bulunmuştu. Kendisi Türkiye’ye geldiğinde anma etkinliğinin haricinde Abhazya’daki siyasi gelişmeler hakkında bilgilendirme toplantısı tertip etti.
Toplantıda, önce Yahya Kazan Abhazya’daki siyasi gelişmeler hakkında bir sunum yaptı. Ardından değerlendirmeye geçildi. Toplantının sonunda katılanların aldığı ortak karar ile Abhazya’daki gelişmelerin ışığında diasporayı organize edecek bir kuruluşun olması gerektiğine karar verildi. Ankara’daki toplantıda konu ile ilgili bir yürütme komitesi kuruldu, çalışmalara başlandı.³
Devam eden süreçte, diaspora mensuplarının yaşadıkları ülkelerde hem politika belirleme safhasına katılmaları, hem de belirlenen politikaların uygulanmasında daha organize olmaları ile ilgili bir takım toplantılar düzenlendi.⁴ Sonrasındaki dönemde konu ile ilgili bir ilerleme kaydedilemedi ve proje rafa kaldırıldı.4
1989 Ekim’inde Türkiye diasporasından Hürriyet gazetesi ekonomi editörü Sezai Papa Abhazya’ya ziyarette bulundu. “Aydgılara” yöneticileri ve V. Ardzınba ile görüşmelerde bulunan S. Papa Abhazya’da kalmaya karar verdi.
Sonraki dönemde V. Ardzınba’nın görevlendirmesiyle “Enformasyon ve Dış İşleri Merkezi”nde çalışmaya başladı.⁵
Abhazya’ya kesin dönüş yapmak ve orada yaşamak için diasporadan ilk insanlar gelmeye başladı. Cezmi Kucba, Solmaz Kucba, Akın Kucba, Nail Cergeniya bunların öncüleriydi. Bu isimleri 1989 ile 1992 zaman aralığında Esef Hapat, Bahtiyar Kopsirgen, Coşkun Cergeniya ve Sacit Duma takip etti.
Adapazarı ile Sohum Belediyelerinin yakınlaşma süreci
1988 yılının sonunda Türkiye’ye SSCB’den resmi bir görev nedeniyle gelen Ziraat Mühendisi Jora Hötüş için Adapazarı’nda Şehir Kulübünde bir toplantı düzenlendi. Toplantıda katılımcılar arasında bulunan o dönem Adapazarı Belediyesi’nde meclis üyeliği görevini yürüten Ziya Serbes, belediyeler arasında kardeşlik anlaşmalarının yapılabileceğinden bahsederek konuyu ilk olarak gündeme getirdi.⁶ Toplantıda bulunan isimlerden Özgür Argun bu teklifi önemseyerek gerekli notları aldı.
Sonraki dönemde farklı tarihlerde Abhazya’dan Türkiye’ye gelip Abhaz diasporası ile temaslarda bulunan Fenya Ayüdzıpha, Anzor Mukba, Yura Argun vb. gibi Abhaz aktivistlerin Sakarya’da gerçekleştirdikleri görüşmeler esnasında Sohum ve Adapazarı şehirlerinin kardeş şehir ilan edilmesi konusu tekrar gündeme getirildi.⁷ Toplantılarda yer alan Oral Abgınba ve Engin Taskuaçipa da konu ile ilgili temaslarda bulundular.⁷
1989 yılında gerçekleşen yerel seçimler ile birlikte Adapazarı Belediyesi’nde yönetim değişikliğine gidildi ve Ünal Ozan Belediye Başkanlığına seçildi. Adapazarı Belediyesi’nde etkin bir konum ve görevle Özgür Argun da göreve başladı. Ziya Serbes’in belediyeler arası yakınlaşma süreci ile ilgili düşüncesini olgunlaştırmak için Özgür Argun gerekli temasları belediyede başlattı.⁶ Adapazarı Belediye Başkanı Ünal Ozan’ın konuya sıcak yaklaşması ve ilk resmi temasların başlaması için gerekli talimatı vermesi üzerine iki şehrin yakınlaşma süreci resmi olarak başladı.⁶ Adapazarı Belediyesi’ni temsilen başlarında Belediye Başkanı Ünal Ozan’ın bulunduğu SHP, ANAP ve DYP’den oluşan Belediye Meclis Üyeleri, Belediye Başkan Yardımcısı, Özel Kalem Müdürü ve Abhaz diasporasına mensup isimlerin olduğu heyet 26 Mayıs 1990 tarihinde Abhazya’nın başkenti Sohum’a gitmek için yola çıktı.⁸ 28 Mayıs 1990’da Sovyetler Birliği’ne giriş yapıldı. Kafile Batum’u geçtikten sonra Sohum Belediye Başkanı John Gubaz ve heyeti tarafından karşılanarak Abhazya’ya götürüldü. Abhazya’ya vardıktan sonra program dâhilindeki temaslar başladı.
Heyette bulunan isimler: Ünal Ozan, Oral Abgınba, Engin Taskuaçipa, Özgür Argun, Burhanettin Bediya, Basri Gocuva, Cemal Çukuniya, Havva Axıpha, Ayhan Mukba, Seher Jiyıpha, Necla Ozan, İsmail Önen, Nazan Önen, Sırrı Özkan, Kadir Kurtuluş, Necmiye Kurtuluş, Fikri Elçin, Halit Akbay, Nevzat Demircioğlu, Yüksel Demircioğlu, Mehmet Köse, Enver Şükür, Nurten Şükür, Bekir Süer, Sevinç Azer, Ali Kaptan, Pakize Tuğçu, Orhan Durmuşoğlu, Salim Börekçioğlu, Hasan Güler, Burhan Pekçetin, Nimet Pekçetin, Sedat Ekici, İbrahim Taşkent, Ayça Taşkent, Celal Özgüroğlu, Saniye Alp, Ahsen Jiyıpha, Hüseyin Yıldırım, Sabri Alemdar.
31 Mayıs 1990 tarihindeki sürgünü anma töreninde Adapazarı Belediyesi Heyeti ile Abhazya’ya gelen Cemal Çukniya, Oral Abgınba, Seher Jiyıpha ve Ayhan Mukba Sohum stadyumunda birer konuşma yaptılar.
02 Haziran 1990 tarihinde Abhazya Cumhuriyeti Parlamento binasında Adapazarı Belediyesi ile Sohum Belediyesi arasında bir protokol imzalandı.
Adapazarı ve Sohum şehirlerinin Başkanları, Halk Meclisleri ve Elçileri tarafından imzalanan anlaşmalar şunları içeriyordu: Delegelerin gidiş-gelişleri; her iki belediye arasında kültürel, turistik, ticari bilgi alışverişleri; gençlik grupları, öğrencilerin, teknik ve öğretim üyelerinin, tıp alanında ve mühendislikteki yetkili kişilerin, halk dansları ekiplerinin, şarkı gruplarının, sporcular ve amatör etkinliklerin gelip gitmeleri, birbirleriyle bilgi alışverişinde bulunmaları, her türlü teknik ve sosyal alanda gerekli olan hususları birbirlerine bildirmeleri; sosyal etkinlikler çerçevesinde her iki şehre gelip gidecek olan insanların barınacakları sosyal etkinliklerden yararlanacakları yerleşim inşasının belirlenmesi ve rahat seyahat edebilmeleri için gerekli bürokratik engellerin kaldırılması.
Çeşitli resmi temaslar ve görüşmeler sonrası 5 Haziran 1990 tarihinde Adapazarı Belediyesi adına gelen kafile programını tamamlayarak Türkiye’ye döndü.
Eylül 1990’da Sohum Belediyesi Adapazarı Belediyesi’ne iadei ziyarette bulundu.
Abhazya’dan Sohum Belediyesi adına gelen delegasyon içerisinde Belediye Başkanı Con Gubaz, Boris Tarba, Nelli Tarıpha, Boris Gurgulia, Terent Çania, Borıs Tıvüba, Rajden Gumba, Yura Argun, Anzor Mukba, Eteri Koğoniya, Muşni Khvartskia, Konstantin Calakua, Roman Agırba, Viktoriya Argun, Aleksandır Ayüdzba gibi isimler de bulunuyordu.
Adapazarı Belediyesi ile Sohum Belediyesi arasında Abhazya’da Rusça imzalanan protokol, 12 Eylül 1990 tarihinde Adapazarı’nda Türkçe olarak imza altına alındı.
Sohum Belediyesi tarafından görevlendirilen heykeltıraş Vitali Ceniya, kültürel ve sanatsal anlamda katkıda bulunmak amacıyla Sakarya’ya gelerek Sakarya kökenli Türk öykü ve roman yazarı şair Sait Faik Abasıyanık’ın heykelini yapmak için çalışmalara başladı. Adapazarı Belediyesi’nin kendisine sağladığı olanaklar sayesinde heykeli yapmaya başlayan V. Ceniya, Sakarya’nın kurtuluş gününde heykelin açılışını gerçekleştirdi.
Sakarya Kafkas Kültür Derneği çatısı altında oluşturulması düşünülen Kafkas Halk Dansları Ekibi’ne eğitmenlik yapmak için koreograf Kandit Tarba Kasım 1990’da Adapazarı’na davet edildi.⁹
Sakarya Kafkas Kültür Derneği Başkanı Ahmet Suktar zamanında başlayıp sonraki dönemde seçilen yeni Dernek Başkanı Mecdi Çukuniya döneminde tamamlanan bu proje sonunda 70 kişilik Halk Dansları Ekibi Türkiye’deki gösterilerinin ardından 30 Haziran 1991-25 Temmuz 1991 tarihleri arasında Abhazya ve Kuzey Kafkasya’ya bir turne gerçekleştirdi.
Başlarında Mecdi Çukuniya, Orhan Hurhmal, Meydan Abgınba ve Oktay Chkotua gibi “Ayhabıların” olduğu 70 kişilik Sakarya Kafkas Kültür Derneği Halk Dansları Ekibi Abhazya’da büyük bir heyecan dalgası yarattı. 20 gün süren turnede Sakarya Kafkas Kültür Derneği Halk Dansları Ekibi Abhazya’daki gösterilerin ardından Adigey, Karaçay-Çerkes ve Kabardey’de de gösteriler gerçekleştirdi. Abhazya ve Kuzey Kafkasya’daki gösteriler esnasında insanlar arasında büyük yakınlaşmalar oldu.
Bu dans ekibiyle Abhazya’ya gelen gençlerin bir kısmı daha sonra üniversite eğitimi için Abhazya’ya gittiler. Savaş başladığında da Türkiye’den gelen gönüllüler grubunun çekirdeğini oluşturdular.
Abhazya’ya eğitim amaçlı gelen ilk öğrenciler
Üniversite öğretimi için ilk olarak 1989 yılı içerisinde Abhazya’ya öğrenciler geldi. Bir müddet sonra gelen bu öğrencilerden sadece Hakan Duran ve Selim Ajiba öğrenimlerine devam etti, sonrasında da sadece Hakan Duran tamamladı.
1990 yılı Haziran ayında Sohum Belediyesi ile Adapazarı Belediyesi arasında protokol anlaşması imzalanmasıyla birlikte tekrar Türkiye’den Abhazya’ya öğrenciler gitmeye başladı.
Bu dönemde ilk gelen öğrenci Ali Aşuba oldu. Sonrasında 1991 yılının Kasım ve Aralık aylarında iki grup halinde Abhazya’ya gelen Türkiye diasporasına mensup öğrenciler Sohum’da Abhazya Devlet Üniversitesi’nde öğrenim görmeye başladı.
Bu öğrenciler: 1. Oktay Chkotua, 2. Ahmet Barçın, 3. Gürbüz Tarba, 4. Şamil Yaşba, 5 Başar Yağan, 6. Ufuk Wardım, 7. Cansel Asurlov, 8. Erkan Kutarba, 9. Murat Vasiya, 10. Soner Gogua, 11. Caner Aşuba, 12. Özlem Kımza, 13. Hakan Kapba, 14. Çetin Kutarba, 15. Kadir Eynıpş, 16. Nizam Hapat, 17. İlyas Laçışba, 18. Mehmet Axba, 19. Nadir Halbad, 20. Özkan Argun, 21. Yücel Akoyba, 22. Hakan Duran, 23. Ali Aşuba.
Öğrenciler birinci ve ikinci katı kendilerine tahsis edilen yurt gibi düzenlenen İnter-Sohum Oteli’nde kaldılar.
Abhazya’daki siyasi gerginlik nedeniyle V. Ardzınba’nın Türkiye Diasporasına temsilci göndermesi
9 Haziran 1992 tarihinde V. Ardzınba, Abhazya’da öğrenim gören Türkiyeli öğrencilerin Ayhabısı Oktay Chkotua’yı Abhazya’daki tehlikeli gelişmeler ile ilgili Abhaz diasporasını bilgilendirme göreviyle Türkiye’ye gönderdi.²
Türkiye’de Sakarya Kafkas Kültür Derneği Başkanı Mecdi Çukuniya ile görüşen Oktay Chkotua acilen bir toplantı yapılmasını talep etti. 14 Haziran 1992 tarihinde Sakarya Kafkas Kültür Derneği Başkanı Mecdi Çukuniya’nın çağrısıyla çevre illerden diaspora mensuplarının da katıldığı büyük bir toplantı düzenlendi.10
Sakarya’daki toplantıya çevre illerden birçok diaspora mensubu katıldı. Toplantıda Divan Başkanlığına Fahri Huvaj seçildi. Abhazya’daki gelişmeler hakkında Oktay Chkotua katılımcıları bilgilendirdi. Karşılıklı görüş alış verişinden sonra Türkiye diasporası adına Abhazya’daki durumu yerinde görmeleri ve ona göre hazırlık yapılması amacıyla bir delegasyonun en kısa sürede Abhazya’ya gönderilmesine karar verildi.10
Aynı dönem Abhazya ve Gürcistan yönetimi arasındaki gerginlik, İstanbul Kafkas Abhazya Kültür Derneği mensubu diaspora üyelerinin çabalarıyla da kitlelere ve yöneticilere ulaştırılmaya çalışılıyordu. Bu amaçla o dönem G. Osetya’da patlak veren olayların kınanması ve Abhazya’da var olan gerginliğin işgale dönüşeceği endişesini belirtmek amacıyla Cumhurbaşkanlığına, Başbakanlığa, Dışişleri Bakanlığına telgraf çekilmesi ve imza kampanyası yaşama geçirilmeye çalışıldı.¹¹
Abhazya’daki tehlikeli gelişmeler üzerine aralarında Yaşar Alemko, Ünal Cuğ, Hava K’eref, Hayri Kutarba, Aydın Thağane ve Yalçın K’eref’in olduğu bir grup aydın, Türkiye’deki Gürcü diasporasına mensup İberya Özkan, Osman Nuri Mercan, Fahrettin Çiloğlu, vd. aydınlar ile temas kurmaya çalıştı ama Gürcü aydınların isteksiz tutumları nedeniyle bir sonuç elde edilemedi.¹²
Haziran 1992’de Gürcistan Ordusu’nun Abhazya sınırında işgal hazırlığı yaptığı haberlerinin diasporaya ulaşması üzerine Sakarya Kafkas Kültür Derneği’nden İfrar Chkotua’nın başkanlığında 13-14 kişilik bir heyet Sakarya ANAP il binasına giderek yetkililerle görüşmede bulundu.¹³ Abhazya’daki gelişmeler hakkında yetkililere bilgi veren heyet, konu ile ilgili tedirginliklerini ve hassasiyetlerini ileterek Türkiye Cumhuriyeti’nden beklentilerini aktardılar.
27 Haziran 1992 tarihinde Abhazya-Gürcistan sınırındaki gerginlik ile ilgili İstanbul Kuzey Kafkasyalılar Kültür Derneği üyeleri tarafından protesto mahiyetli bir imza kampanyası düzenlendi. İstanbul Beyoğlu Fitaş Sineması’nda İstanbul Kuzey Kafkasyalılar Kültür Derneği’nin dans gösterisinde protesto amaçlı imza defteri açılıp, Abhazya-Gürcistan gerginliği ile ilgili broşür dağıtılıp, Gürcistan saldırganlığına dikkat çekmek için imza toplandı.¹⁴
İşgal öncesi Abhazya’daki gelişmeleri takip eden aralarında Aydın Thağane ve Hava K’eref gibi aydınların olduğu Kafkasya diasporası mensupları, İstanbul’daki bütün gazeteleri ve ajansları dolaşarak yaklaşmakta olan Gürcistan işgaline karşı kamuoyu oluşturmaya ve dikkat çekmeye çalıştılar.
Abhazya’daki durumu yerinde görmeleri amacıyla Türkiye diasporası adına farklı illerin temsilcilerinden bir delegasyon oluşturuldu. Delegasyon 9 Temmuz 1992 tarihinde Trabzon’dan Abhazya’ya gitmek üzere toplandı.¹⁵
Erol Kutalia başkanlığındaki delegasyonda şu isimler yer almaktaydı: Hilal Tüanpha, Ahmet Akaüba, Turhan Xumsaç, Ferruh Ketsba, Salim Bıcipa, Aydın Laçış, Mümtaz Şamba, Nesrin Pıspha, Tülin Tsveyıpha, Turgut Akaraç, Burhan Hurhmal, Cemal Abıgba, Şinasi Abıgba, gazeteci Nazım Alpman, Yurdaer Marşan, Cemal Akurtgal, Yılmaz Atüanba, Kazım Çolakoğlu, Koparal Abıgba, Beytullah Agumba, Sadi Umurxua, İsmail Balkız, Hayri Ençok, Hakkı Ajiba, Talip Aktaş, Kenan Kapba.
Delegasyon Abhazya’ya ulaşarak 12 Temmuz 1992 tarihinde temaslarına başladı.¹⁵ Çeşitli sivil toplum örgüt temsilcileri, siyasi parti görevlileri, “Aydgılara” üyeleri, Sohum Belediyesi yönetimi, Abhazya Devlet Üniversitesi yönetimi, Abhazya Parlamentosundaki parlamenterler, halktan insanlar ve Abhaz aktivistler ile toplantılar ve görüşmeler yapıldı.
Türkiye delegasyonu Abhazya Parlamentosu’nun bir oturumuna davet edildi. Delegasyon grubu adına Yurdaer Marşan, Abhazya Parlamentosu’nda, Megrel ve Gürcü milletvekillerinin katılmadığı bir oturumda gerginlik ile ilgili bir konuşma yaptı.¹⁶
Takip eden günlerde Erol Kutalia, Mümtaz Şamba ve Yurdaer Marşan, iki Megrel milletvekiliyle özel görüştü, Türkiye delegasyonunun Abhazya meselesine bakışını kendilerine aktardı.¹⁷
Yine devamındaki günlerde Turhan Xumsaç ve Nazım Alpman o dönem Abhazya Parlamentosu’nu protesto eden Gürcü ve Megrel milletvekilleri ile Stalin Özel Konuk Evi’nde görüşerek, Türkiye delegasyonunun düşüncelerini kendilerine aktardı.¹⁸
Türkiye’den gelen delegasyonun haricinde uluslararası Abhaz-Adige Halkları Festivali’ne katılmak için 14 Temmuz 1992 tarihinde, başlarında Sadık Axba, Yaşar Hagundoka ve Ziya Baj’ın olduğu Ankara Kafkas Kültür Derneği temsilcileri ve Halk Dansları Ekibi de Abhazya’ya geldi.
Ekip şu isimlerden oluşuyordu: Yaşar Hagundoka, Ziya Baj, Ergun Sindukh, Oğuz Yeguaş, Ümit Buğaşe, Ömer Faruk Hatko, Ünsal Andrıhuay, Fatih Janbey, Mehmet Bırs, Rami Lampıj, Özgen Autle, Murat Kuşhate, Akın Degumko, Murat Kerim Andrıhuay, Janberd Atleskhir, Faruk Şapsığ, Mahmut Şaguç, Ender Kankuş, Özlem Yinukh, Yüksel Hatko, İlkay Meşej, Hatice Hatko, Yücel Yinukh, Sinemis Şıd, Dijan Şıd, Sevgi Andrıhuay, Melek Andrıhuay, Seyhan Karme, Neşe Cherim, Şelale Tlişhe, Özlem Kasırga. (Devam edecek)
—–
1. Milletvekili, Geriye Dönüş Komitesi başkan yardımcısı, “Aydgılara” başkan yardımcısı, çevirmen O. Chkotua ile röportaj; 14 Ekim 2016, 10 Kasım 2018. “Aydgılara” üyesi, “Gönüllü Demografya Fonu” üyesi, Geriye Dönüş Bakanlığı eski başkanı G. Dopua ile röportaj; 20 Ekim 2016 ve 7 Haziran 2017.
2. Milletvekili, Geriye Dönüş Komitesi başkan yardımcısı, “Aydgılara” başkan yardımcısı, çevirmen O. Chkotua ile röportaj; 14 Ekim 2016, 10 Kasım 2018.
3. Kafkas Abhazya Dayanışma Komitesi başkanı A. Çüışba ile soru cevap; 30 Temmuz 2018.
4. Kafkas Araştırma Kültür ve Dayanışma Vakfı başkanı Muhittin Ageçe ile röportaj; 30 Eylül 2017.
5. Kafkas Abhazya Dayanışma Komitesi üyesi gazeteci S. Papa ile röportaj; 7 Aralık 2017.
6. Ö. Argun ile röportaj; 28 Mart 2017, 30 Ağustos 2018.
7. Sakarya Abhaz Derneği Başkanı O. Abgınba ile röportaj; 26 Eylül 2017.
8. “Kafkas Abhazya Dayanışma Komitesi” arşivi. Ö Argun(6). O. Abgınba(7)
9. Orhan Hurhmal ile röportaj; 9 Aralık 2016. O. Chkotua(2). T. Xumsaç (18). Savaş Dönemi Sakarya Kafkas Kültür Derneği başkanı M. Çukuniya (A) ile röportaj; 20 Ocak 2017. Recai Matua ile röportaj; 25 Ocak 2017. A. Vanaca ile röportaj; 13 Aralık 2016.
10. O. Chkotua (2). M. Çukuniya(A). A. Akaüba ile röportaj; 18 Mart 2017. E. Çkua ile röportaj; 18 Mart 2018. T. Xumsaç(18).
11. F. Atan. Kafkas Abhazya Dayanışma Komitesi. Bir Dönemin Anatomisi 1992-1993. İstanbul-2010, S.9.
12. Yazar Y. K’eref ile röportaj.
13 Ocak 2017; Gazeteci Y. Alemko ile röportaj. 13 Ocak 2017; Yazar H. Kutarba ile röportaj. 3 Şubat 2017.
13. T. Xumsaç(18). M. Kalsba ile röportaj; 20 Aralık 2018.
14. N. Naptsok’o ile röportaj; 4 Mart 2017.
15. Abhazya ziyareti esnasında T. Xumsaç’ın 1992’de tuttuğu güncenin notları.
16. Kafkas Abhazya Dayanışma Komitesi üyesi Y. Marşan ile röportaj; 13 Mayıs 2018.
17.E. Kutalia(20). Y. Marşan (16). 18. T. Xumsaç ile röportaj; 14 Aralık 2016, 12 Ekim 2017.
Sayı: 2020 02
Yayınlanma Tarihi: 2020-02-01 00:00:00
