Adıge Txıbze adıyla Tsey Ağomıko Tenbolet tarafından 1921 yılında hazırlanıp 1926 yılında Halep Yeni Asır Matbaası’nda basılan bu alfabenin temel amacı, İstanbul Beşiktaş’ta 1918-1923 yılları arasında eğitim-öğretim yapan Çerkes Örnek Okulu’nda okutulan alfabedeki hataları gidermekti.
Çerkes Örnek Okulu’nda okutulan alfabede birçok hatalar bulunmakta idi. Bu hataları daha önceki sayımızda göstermiştik. Günümüzde teknoloji ve yazılımın geliştiği göz önüne alınırsa Tsey Ağomıko Tenbolet’in hazırladığı bu alfabe de günümüz koşullarına göre ciddi eksik ve yanlışlıklar barındırmaktadır. Örneğin Windows ve Microsoft ambarlarında aynı harf simgesinin çift kullanılarak sesin simgelendiği harfler bulunmamaktadır. Aynı simgeyi (harf) yan yana kullanarak farklı ses simgeleme yöntemi günümüz dünyasında analog olarak da kullanılmamaktadır. Zira aynı simgelerin yan yana kullanılarak tek sese özdeşleştirme hali ve bir başka sözcükte aynı harfin iki hecede ayrı ayrı ancak hece başı ve sonuna gelmesi olasılığını doğurması durumu, yazılım algoritmasının bozulmasına neden olmaktadır. Bu nedenle bu yöntem günümüzde tercih edilmemektedir. Bu duruma alfabede kullanılan şş – çç- ss simgelerini örnek verebiliriz. Yine bu alfabede ss simgeleri bir araya getirilerek ć (erkek çocuğun baş harfi) sesi elde edilmiş, aynı harf tek başında kullanıldığında ise ç ye dönmüş. Alfabe Latin temelli kurgulanmış ancak içerisinde Kiril harf de kullanılmış. (ч)
Her ne kadar kurgu fonetik alfabe mantığı ile yapılmışsa da bu kural birçok defa ihlal edilmiş. Örneğin tek ses-tek simge yerine ts –dz- ss gibi simgelerden tek sesi ifade eden harfler oluşturulmuş. Yine fonetik alfabe mantığından ayrılarak ua simgeleri ile o sesini ue simgeleri ile ö sesini, ui simgelerinden ü sesini elde etmiş. Bu şekli ile sesleri bağımsız kullanmak yerine diftong harfler ile kullanmış. Fransız alfabesinden esinlenilerek kesme işaretleri ile sesler düşürülmeye çalışılmış ancak kural tam uygulanamamış. Örneğin Fransızcada kesme işareti ile yan yana gelen iki sesli harften birinci harf düşürülürken bu alfabede tek sesli harfler de kesme işareti ile düşürülmüş.
Alfabeyi hazırlayan Ağomıko Tenbolet, Çerkes Örnek Okulu’nda kullanılan alfabeye alternatif düzeltmeler yaparken aşağıdaki tablolarla gerekçelerini belirtmiş.
V
KELİMELER
1) Kelimelerin adeti hecesi – Çerkesce’de tek heceli kelimeler pek çoktur. Bununla beraber müteaddit heceli kelimelerde az değildir. Bir veya iki heceli جذرى kelimeler birleşerek müteaddit heceli kelimeleri meydana getirirler.
1. ve, pe, be, fe, mi, ni, ti, psi,
2. vase, pase, xase, daxe, xabze, 1îge, xime, piyi, guine, guequi, psape, quape.
3. vinague, vinage, jeguegui, themate, pçerihe
4. vinчuie, themetague.
Kelimelerin adeti hecesi kadime dahile ve lahikaları ile nihayet ikiye kadar çıkabilir.
5. zedeâpiâg
6. zedeâpiâgex
7. zedeâpiâgexiy
8. zedeâpiâgfgexiy
9. zedeâpiâgagexeyba!
10. zedeâpiâgagequiçeyba!
11. zedeâpiâgagequiçexeyba!
12. zedemiâpiâgagequiçeyxeyme!
2) Kelimelerin envaı-Çerkesce’de kelimeler menşeleri itibariyle iki nev’idir: Semai, kıyasi.
Semai: Hiçbir kaideye tabii olmayarak teşekkül eden, doğrudan doğruya kulak ile işitilip öğrenilen kelimelerdir.
Ni, ti, li, 1i, 1î cui, qui, bze…
Kıyasi: Kaide ile teşekkül eden kelimelerdir. Bunlarda başlıca üç suretle meydana gelir.
A) Bazı mastarların edatı mastarını hazf etmek sureti ile
Ölümden 1ên den 1ê, dans kafe den kefen, oyun qequ den qequin.
B) Bazı mastarların nihayetini harekelendirmek suretiyle: Yapmak ssên, vazife ssêni, akmak-koşmak ssen,tabiat-huy sseni.
C) Kadime, dahile,lahika denilen edatlardan birinin veya bir kaçının ilavesi ile:
Pe, laje: pelaj- perit (aslı peyit) – sshe, pe: sshape – cuên : kecuên, kecuêjin – psevin: psevacûe, lejen, lejacûe – viblen: çipevible.
Kelimeler şekilleri itibariyle iki türlüdür: Basit, mürekkep. Semai olan, kıyasi olan doğrudan doğruya bir mefhuma delalet eden cezri kelimelere basit denilir
Ve, pe, be, mi, ti, xi, psi, pse, tse, dze, sseni, psape, quape.
Basit kelimeler birleşerek mürekkep kelimeleri vücuda getirir.Bunlarda iki surette teşekkül eder.
1) İki ve daha ziyade basit kelimenin resmen ittihadı (kelimeler cinsen aynı, muhtelif veya muhtelit olabilir.)
Quipse, quibzig, tчuep1i, ûfssê, vezague, pkifel, fague, kuess, ssherчuen, therûe.
2) Basit veya mürekkep iki kelimenin yan yana gelerek muayyen bir mefhuma delalet etmek üzere terkibi.
Tige-gaze, hede-qade, dene-hamliv, ssigue-qan, kuess-1êss, teyчuen- ё1in, 1ege-pa1
Kelimeler mefhumları yani delalet ettikleri man itibari ile yedi kısımdır: İsim, zamir,sıfat,fiil,edat,zarf,nida. Biz burada ‘İlmi sarf’ ın mevzu-ı asliyesini teşkil eden bu kısımlar hakkında izahata girişecek değiliz. Ancak bütün kelimelere şamil olan umumi kaideleri tesbit ile iktifa edeceğiz.
***
Adıge Elifbası
Adige Txibze
a e i u o
v
p b f m n l l r t
d s z y ç j c q g
g x h ч k
۸
w ss jj
tç dj ts dz t۸ ts۸
Şehri halin on ikinci Cuma günü Beşiktaş’ta Çerkes Numune Mektebi’nde bilictima Tsey Ağumıko Tenbolet beyin yeniden ilmi bir tarzda tertip ettiği ‘Adıge Elifbası’nın sureti balada muharrer eşkali tetkik olunmuştur. Evvelce tab ve neşr olunan elifbaya nisbetle pek mühim ve esaslı bir farkı tekamül meşhud olunduğundan bilumum alakadaran tarafından muttefikan kabulüne karar verilmiştir.
12 Mayıs 1922 İstanbul
Puh Çerkes Mektebi Çerkesce Muallimi
Tıme Seza Jankat Lami Huseyn Şem’i
Hit Maan Tevfik Tel’at
Ömer Mithat
I
HARFLERİN ADETİ VE TASNİFİ
Adıge Elifbası esasen otuz basit harf ile dört işaretten mürekkeptir. Harflerden her biri başlı başına bir mahrece tekabül eder. Bu basit harflerin tekerrüründen mahrecleri muadil muhtelif şekillerin imtizacından diğer bir takım muzaaf veya mürekkep harfler husule gelir. Şu halde Adıge Elifbası’nı teşkil eden harfleri Üçe ayırabiliriz: Basit, muzaaf mürekkep.
Mürekkep harfler de beş suretle terrekküp eder:
İki basit harfin imtizacı. Ts,dz,ps
Bir basit harfin bir muzaaf ile imtizacı: bjj,ssh
Bir basit harf ile bir mürekkebin imtizacı: pts
İki basit harfin bir muzaaf ile imtizacı: tss۸
İki basit harfin bir mürekkep ile imtizacı: pts۸
Adıge harflerini diğer Hindu-Avrupa-i lisanlarında olduğu gibi vazifeleri itibariyla da ikiye ayırmak mümkündür: Saite, samite. Saitelerin muzaafı olmadığı halde samitelerin her üç nev’i de vardır.
II
SAİTELER (HAREKE-İ HARFİYELER)
Çerkesce’de iki türlü saite vardır: Basit, mürekkep
Basit saiteler şunlardır: a,e,i,u,o
Mürekkep saitelerde şunlardır: ui, ue, ua
Basit saitelerin birincisi olan (a) harfi Fransızca kelimelerin ortasına gelen (a) harfine muadildir.Yalnız başına veya Kelimelerin iptidasında olduğu zaman bir samite hükmündedir. Müstakil olarak heceleri teşkil eder. Ortada samitelerin hafifçe yukarıya çekilmesine kelimelerinde lafzan veya resmen vasıl suretiyle irtibatına yarar.Nihayette nadiren tesadüf olunur: El manasına gelen (â) kelimesine ve istifham edatına mahsus ve münhasır gibidir.
İkinci, üçüncü saiteler arabinin (fetha, kesre) tesmiye edilen hareke-i resmiyelerine temamen muadildir. Dördüncü saite Çerkesceye mahsus (u) zammesi olup hareke ile sukun arasında mütereddit ve maksur bir ses verir: guinegu komşu kelimesinde olduğu gibi. Bu üç türlü saitede kelimelerin ortasına ve nihayetine gelerek heceleri vücuda getirir.
K’ahe (câxe) şivesince (yi) zamirinin muhaffefi olan (i) harfi müstesna olmak üzere diğer ikisinin başta ve münferit birer hece teşkil ettiğigörülmemiştir.
(o) Harfine gelince: Fransızca’da kelimelerin ortasına ve nihayetine gelen (o) zamme-i mepsutasına muadildir. Ortada hecelerin teşkili, nihayette aynı vazife ile beraber kelimeleri ve cümlenin kısımlarını birbirine rapt ederek suhuleti ve ahengi temin hususunda büyük bir hizmeti vardır.
Mürekkep saitelerden (ue): Zamme ile fethanın hafifçe imtizacından mütevellit bir ses verir: gue-sarı kelimesinde olduğu gibi.
(ua) mürekkebi ise zamme ile fetha-i memdude veya sakilenin hafifçe imtizacından mütevellid, Fransızca (oi) mürekkep saitesinin sadasına yakın bir ses verir.(guaze- rehber, keşşaf) kelimesinde olduğu gibi.
(ui): zamme ile kesrenin hafifçe imtizacından mütevellid bir ses verir. (Guise- arkadaş) kelimesinde olduğu gibi.
Mürekkep saitelerin hepside yalnız ortaya ve nihayete gelir, heceleri teşkil eder.İstifham hali müstesna olmak üzere ua mürekkep saitesi nihayette gelmez.
Tenbih
1) Çerkesce’de (y) harfi saiteden madut değildir.
2) Saitelerin hepsi de kısa ve hafiftir.
3) Binaenaleyh Çerkesce’de uzun heceli kelimeler yoktur.
…
VI
UMUMİ KAİDELER
1
Çerkesce nasıl yazılırsa öyle okunur, nasıl okunuyorsa öyle yazılır.
2
Çerkesce’de harfler daima sadalarını muhafaza ederler.
3
Ayni harfin tekerrüründen muzaaf harfler husule gelir.
4
Muzaaf harfler esas harflerinden daha ağır okunur.
5
Mahrecleri muadil harfler birleşerek mürekkep harfler husule gelir.
6
Mürekkep harfler kendisini terkip eden esaslar bir sadalı imiş gibi -harflerin tabiatına göre- hafifçe veya şiddetle mezc olunarak okunur.
7
Mürekkep harflerde son harfin sadası vurgu kaidesi mucibince daha kuvvetli ve mahsus okunur.
Çeviri: Açümıj Turgut Açeri – Açümıj Hilmi Özen
