(Хъугъэ-шlагъ)
Илъэсишъэм ехъурэ кlогъэ Кавказ заом Кавказым итемыр лъэныкъо щыпсэущтыгъэ цlыф лъэпкъмэ ныбжьи ащымыгъупшэжьын хьазаб къафихьыгъ. Заор зыуцужьыгъэм ыуж илъэси 156-рэ тешIагъ нахь мышlэми, джыри ащ иджэрпэджэжь гугъэузэу къытлъэlэсы.
Сянэшыпхъоу Тыркоо Долэтхъан ыныбжь емылъытыгъэу (илъэс 90-рэм кlигъэхьагъэу щытыгъ), гупкlэу, щыгъупшэ имыlэу ылъэгъугъи, зэхихыгъи зи химыгъэзэу къыlотэжьын ылъэкlыщтыгъ. Тызэрэгъэгущыlэу тыщысызэ, къэбар горэ къыригъэжьагъ, ар сэ лъэшэу гъэшlэгъон сщыхъугъ (ар зыхъугъэр 2008-рэ илъэсым икlымаф). Сыlуупчlыхьэзэ, къыlорэр тхьапэм тестхагъ. Тхыгъэр ситхылъмэ ахэслъхьагъэу щылъыгъ, ау игъорыгъоу сыгу къэкlыщтыгъэ, рэхьат къыситыщтыгъэп. Къэстхыжьэу, цIыфмэ аlузгъакlэмэ сшlоигъоу къэсштагъ, ащ кlэухэу мыры фэхъугъэр.
Хъугъэ-шlагъэр зэхьылlагъэр Кавказ заом иягъэкlэ бэ зыщэчыгъэ адыгэ бзылъфыгъэу, Кавказ къушъхьэхэм ащыпсэущтыгъэ шапсыгъэ чылагъом щыщэу Кlуашъэ Сас. Ар къэбарыр къысфэзыIотэжьыгъэ Долэтхъан янэжъыгъ.
«А лъэхъаным илъэс 12 — 13 фэдиз ыныбжьыгъ Сасэ, — къыригъэжьагъ Долэтхъан икъэlотэн. — Яунэгъо цlыкlу зэдэlужьэу фэлажьэхэу, ялъфыгъэхэр апlухэу Кlуашъэ зэшъхьэгъусэхэр къушъхьэ лъапэм бэрэчэтэу щыпсэущтыгъэх. Ау а зы сыхьатым ошlэ-дэмышlэу ящыlэныгъэ пыим къызэпыригъэзагъ. Ягупсэ чlыгу гузэжъогъукlэ къабгынэнышъ, гупсэфыпlэ чlыпlэ лъыхъунхэ фаеу хъугъэ. Апэ хы Шlуцlэм зэпырыкlынхэшъ, Стамбул лъэныкъом загъэзэнэу агу къыридзагъ, ау къадэхъугъэп. Къушъхьэтхым гъэбылъыгъэкlэ къехыхи, мэзыпlэ, псыуцупlэ чlыпlэхэм алъэныкъо фаузэнкlыгъ.
Укъызщыхъугъэ, узщапlугъэ чlыгоу узщыщ лъэпкъыр зыщыпсэущтыгъэр къызэунэкlынышъ, хымэ чlыпlэ гузэжъогъу lофкlэ шъхьэхьыжьэу уежьэжьыным нахь гукъауи, нахь насыпынчъагъи къыокlужьына?! Чыжьэкlэ агу зыфэузырэ япсэупlэ Кlуашъэмэ къыщанагъ ыкlи Афыпс псыхъо инэпкъ lушъо къэсыгъэх. Мыщ зыщагъэпсэфынэу къыщыуцугъэх. Мычыжьэу чылагъо горэ къэлъагъощтыгъэ. Ар (ыужкlэ Сасэ къызэришlэжьыгъэу) къуаджэу Бжыхьэкъоякlэр арэу къычlэкlыгъ.
Зэшъхьэгъусэмэ сабыих апlущтыгъ. Ахэр пшъэшъэжъыиплlырэ шъэожъыитlурэ хъущтыгъэх. Чэщым янэрэ ятэрэ ягумэкl зэдэгущыlэ макъэ Сасэ зэхихыгъ: чlыпlэ зэжъу ифэгъэ нымрэ тымрэ яамалынчъагъэ къыхэкlэу, ялъфыгъэмэ ащыщ горэ ащэнэу агу къыридзагъ. Теубытагъэ ашlын амылъэкlэу бэрэ ащ рыгущыlагъэх, ау хэкlыпlэ зи къагъотыгъэп. Сасэ сымэджалэу щытыгъэти, ар къыхахыгъ.
Мафэм зыщыщыр ымышlэрэ цlыфхэр зелъэгъухэм, пшъэшъэжъыем ахэр зыуж итхэр къыгурыlуагъ ыкlи гузэжъогъум зэлъиштагъ. Ятэ lэутlэ къыфишlи зэрищэлlагъ. Янэ пэlухъо плъыжь пэlулъэу, тыгъукlэ нэпсыр рилъэкlыхзэ, лъэхъочым кlэшlэгъэ щыуаным къыщыжъорэ гъомылапхъэр зэlишlэщтыгъэ. Ащ пэмычыжьэу щэтыр пашъхьэм цы ыджэу ышыпхъунахьыжъ щысыгъ. Имынэlосэ хъулъфыгъэм Сасэ ыlапэ къыубыти, рищэжьагъ. Кlонэу зэрэфэмыем къыхэкlэу, зыригъанэщтыгъэ, ау ыlапэ зыlыгъым ыкъудыищтыгъэ. Ышыпхъу пэчlынатlэ зэхъум, лъыбэнагъ, хъэцыком ышъхьэ къыlэкlафи, къышlуихыгъ. Етlанэ езыщэжьагъэм ыlэ къыlэкlихыгъ ыкlи гуlэм хэтэу янэ зыридзыгъ. Ау сабыир ным кlэрачи, япсэупlэ зыдащагъ. Пшъэшъэжъыем ыlэмычlэ пытэу щиlыгъыгъ янэ ипэlухъо ымышlахэу къыхичыгъэ шэкl плъыжь такъырыр.
Хъэцыкушъхьэр Сасэ ипхъорэлъфэу мы къэбарыр къытлъызыгъэlэсыжьыгъэм къыlукlэжьыгъагъ. Охътэ чыжьэм имэкъэгъэlоу ар бэрэ ыгъэшlуагъ, ау lэкlэкlынэу хъугъэ: ятlокlэнэрэ лlэшlэгъум изэоуж илъэсхэм ягъом цыдж хьафышlэмэ хъэцыкуашъхьэр зыlахым, ахэкlодагъ. Адрэ янэ ищыгъын щыщ шэкl lэбгъур бэрэ Сасэ ыгъэшlуагъ, ыужым иошэкур тебзэ хидэжьыгъагъ.
Къуаджэу Бжыхьэкъоякlэм щыпсэущтыгъэ Нэгъой Джомалыкъом иунагъо шъхьэегъэзыпlэ Сасэ фэхъугъ ыкlи ыныбжьыкlэ кlэлэгъум имыкlыгъэм узщыщмэ уакlэрычыгъэ ухъуным икъин ыщэчыгъ. Унэгъуакlэм къызифагъэм тешlэгъагъ мэфэ заулэ. Ау къыщышlыгъэ тхьамыкlагъом рэхьат къыритыщтыгъэп. Чъыещтыгъэп, зэпымыоу гъыным хэтыгъ. Загъорэ къамышlэу былымхэр зыщахъурэ щагу лъэныкъом зыщигъэбылъыщтыгъэ, былым lусым зыхиушъафэти, игупшысэхэмрэ ежьыррэ язакъоу къагъотыжьыфэкlэ хэсыщтыгъэ. Арыти, агъэгупсэфмэ ашlоигъоу, янэ-ятэхэр къызыщыуцугъэгъэ чlыпlэм ащагъ. Унагъом исмэ ягущыlэ цыпэу зэхихыгъэмэ къахэкlэу, ар къоджэ ефэндым агу къыгъэкlыгъэу егуцэфагъ. Псыlушъом къызэкlохэм, унагъор lусыжьыгъэп, пхъэ ныкъост зырызхэу къыlуанагъэхэм анэмыкl зи ялъэуж щыlэжьыгъэп. Щэlэфэ къызэрыхъухьэгъэ унагъоу зыкlэрычыгъэ хъугъэм къырыкlуагъэм икъэбар зыкlи къыlукlагъэп.
Щыlэныгъэр ыпэкlэ лъэкlуатэ, Саси иlахьылхэр кlымыгъужьхэу щыlакlэр зэригъэшlэн фае хъугъэ. Ау тыркъоу ыгу фэхъугъэхэр щэlэфэкlэ кlыжьыгъэхэп, шlокlодыгъэ янэ-ятэхэр ыкlи ыш-ышыпхъухэр щыгъупшэхэу зыкlи къыхэкlыгъэп, ахэр игугъэ-гупшысэхэм ахэтыгъэх, пкlыхьэлъэгу фэхъужьыгъагъэх.
Нэгъоймэ яунэ илъэс зытlо-зыщэ щыпсэугъэу, Сасэ унагъо рагъэхьагъ. Зыпlугъэ унагъори пшъэшъэ уасэу ыгъотыгъэм рыразэ хъугъэ.
Къэзэрэщагъэмэ сабыйхэр къакlэхъуагъэх: зы шъэожъыерэ (ащ Юныс фаусыгъ) ыкlи пшъэшъэжъыитlурэ.
Чlыпlэу зэрыфагъэр рэхьатыпlэ фэхъугъэба зыщиlоным, Сасэ чэщ горэм мыщ фэдэ пкlыхьапlэ елъэгъу. Ежь лэжьыгъэр гурхъумкlэ егушъ щыт, ыпашъхьэ къелъадэ пшъэшъэжъые цlыкlоу «азымыщ» зыфаlощтыгъэм фэдэ. Гурхъум ышъхьэ къырилъхьэрэм фэдэу, лъэшэу къеуфэ, бзылъфыгъэм къыдэгущыlэ ыкlи ищыlэныгъэ ыпэкlэ къырыкlощтыр къыфеlуатэ: «Уизыпшъэшъэжъые псыжъом хэфэщт, ятlонэрэри бэрэ щыlэщтэп, уилlи ащ бэкlэ ыуж къимынэу нэмыкl дунай хъужьыщт, ори ятlонэрэу лlы удэкlожьыщт…» Сасэ пкlэнтlэпс стырыр къытырикlагъэу къэущыгъ, ыгу изыгъэу зэтхъожьыгъ. Ау хъущтыр къэбгъэуцун плъэкlыщтэп, бзылъфыгъэ ныбжьыкlэм ипкlыхьапlэ нэрылъэгъу фэхъужьыгъ.
Унагъом былымхэр ыхъущтыгъэх, бысымгуащэм мафэ къэс адыгэ къуае ышlыщтыгъэ. Джащ фэдэ мафэ горэм тхьамыкlэгъошхо къяхъулlагъ: пшъэшъэжъые нахьыкlэр къоепс щыуанэу янэ къызэригъэуцокlыгъэм амышlахэу хэфагъ ыкlи ар хьадэгъу фэхъугъ. Зыкъэшlэжьыгъо имыфагъэхэу, ятlонэрэ пшъэшъэжъыеми инасыпынчъэгъу мафэ къэсыгъ. Ар зэрэхъугъэр мары. Станицэу Гривенскэр
(сэ къызэрэсфаlотэжьыгъэмкlэ) псыхъоу дэчъырэм зэфэдитlоу ыгощыщтыгъэ. Ащ ыцlагъэр Агъылы (непэрэ картмэ Агъылы псыхъор арызгъотагъэп, Протокэкlэ зэблахъужьыгъэнкlи мэхъу). А мафэу ятlонэрэ гумэкlыгъор къызафыкъокlыщтым унагъор нэмыкl нэпкъым щыкlорэ адыгэ джэгум щыlагъ.
Агъылыр, апэрэу узэреплъыщтымкlэ, псыхъо рэхьатэу къыпшlошlыщтыгъэ, гъогурыкlохэр къин хамылъагъоу зэпырыкlхэу щытыгъ. Ау чэщ-зымафэм къыкlоцl зэ псыр къиущтыгъэ, быжъуатэу зыкъызиlэткlэ, ыпэ къифэрэр зэкlэ зыдихьыщтыгъэ. Псыхъом а «шэнэу» хэлъыр станицэм щыпсэурэмэ дашlэщтыгъэ ыкlи сакъыщтыгъэх.
Джэгум щыlэзэ Сасэ ыгу къэкlыжьыгъ къыщыгъэ щэр гъэмэфэ фабэм шlоlун зэрилъэкlыщтыр. Пшъэшъэжъыер гъусэ къышlи, яунэ къэкlожьыгъ, къуаер рихынэу машlо щэм кlишlыхьагъ. Янэ иlоф ыуж етыфэкlэ ылъэгу кlэмыкlэу сабыир ыпашъхьэ щыджэгоу lутыгъ: пшахъор лъакъокlэ хъураеу зэрифэзэ, «бэлахь, бэлахь…» ыlощтыгъэ. Сасэ ипшъэшъэжъые къыlорэр ыгу рихьыгъэп, фэгубжыгъ, тlэкlу лъыкlотэнышъ, джэгунэу фигъэпытагъ. Ным гу лъитагъэп адрэр зэрэlучъыгъэм, Агъылы ылъэныкъо зэригъэзагъэм. Ятэрэ ышнахьыжърэ зыдэщыlэхэ джэгум кlожьынэу ыгу къыридзагъэщтын, псыхъом екlугъ. Ныбжь зимыlэ сабыим игулъытэ къыубытына псым къыхахъоу зэриублагъэр? Тlэкlу нахь лъымыкlотагъэу псыор губжыгъэм ыпхъотагъ ыкlи ыхьыгъ, ныбжьи ащымыгъупшэжьын гуих-гукъэошхо унагъом къыфигъэнагъ.
А хъугъэ-шlэгъэ гухэкlым ыуж охътабэ темышlагъэу Сасэ ишъхьэгъуси дунаир ыхъожьыгъ. Мэзэ заулэкlэ лlакъоу зыхэсым бзылъфыгъэр нэмыкlылl ратыжьынэу рихъухьагъ: шъузабэу къезыхьылlэн зимыlэжьыр ящыкlэгъагъэп.
А лъэхъан дэдэм а станицэм щыпсэущтыгъэ Джарым Шыупащи ишъхьэгъусэ лlагъэ — янэ ямыlэжьэу Хьазизэрэ Абдулрэ къэнагъэх. Арыти, Шыупащэ Сасэ шъхьэгъусэкlэ ыштагъ. А лъэхъаным Сасэ сыбыеу къыфэнэжьыгъагъэр шъэожъые lэтахъоу Юныс арыгъэ, ау ари бэгъашlэ хъугъэп, кlэлэгъум имыкlыгъэу идунае ыхъожьыгъ.
Сасэ джыри кlэлэцlыкlуищ къыфэхъугъ: Рахьымэ (ар Нащэмэ ащыщ кlалэ горэм ыщэгъагъ), Мерэм ыкlи Исмахьил. Мерэм Хьакlэко Шъалихьэ Шэрэлlыкъо ыкъом ишъхьэгъусэ хъугъэ, ахэм сабыиплl яlагъ: Рахьмэт (Хъаныекlи еджэщтыгъэх), Долэтхъан (мы хъугъэ-шlагъэр къэзыlотэжьыгъэр), Хъарыет ыкlи Чэмал. Исмахьилэ ыкъу джы Пэнэхэс щыпсэухэрэм якъоджэ ефэндэу Джарым Шахьмэт ыкlи ыкъом ыкъожь Адыгэ Республикэми, Краснодар крайми зигугъу дахэкlэ щашlырэ лэжьэкlо хъупхъэу, муниципальнэ образованиеу «Северскэ район» зыфиIорэм ипащэу Джарым Адамэ.
Сасэ ищыlэныгъэ гъогу къиныбэ щилъэгъугъ, гузэжъогъупlи бэрэ ифагъ, ау адыгэ бзылъфыгъэр зыми къыуфагъэп, зэкlэ зэпичыгъ. Арын фае «умыщэчышъун къинрэ пфэмыукlочlын хьылъэрэ Алахьэм къыптырилъхьащтэп» зыкlаlуагъэр. Уахътэр зы чlыпlэ щитырэп, ащ гуlэм хэтэу ыпэ регъэхъу, илъэсхэр ыкlи лlэшlэгъухэр зыдехьых. Зигугъу къэсшlыгъэ зэман чыжьэм ыуж псыби псыхъомэ адэчъыгъ, дунаими бэ къырыкlуагъэр. Ау Кавказ заом сиадыгэ лъэпкъ гухэкlэу къыфихьыгъэм итхьамыкlэгъо хышхо изы ткlопс цlыкlу ныlэп мы къэбарэу къэстхыжьыгъэр. Цlыф зэхэтыкlэ дахэхэр зыщащыгъупшэгъэгъэ лъэхъэнэ чыжьэу зигугъу къэсшlыгъэм сиадыгэ лъэпкъ мыухыжьын гукъаоу къыфигъэнагъэр зыпкъ къикlыгъэр ыкlи зезыхьагъэр сэ зэхэсфынэу пшъэрылъ зыфэзгъэуцужьыгъэп. Ау дэгъоу сэшlэ: пщыгъупшэ хъущтэп ар, къыткIэхъухьэхэрэр блэкlыгъэ зэманым ихэукъоныгъэхэм ащыухъумэгъэнхэ, цlыфыгъэм, шlугъэм, гукlэгъуныгъэм афэщэгъэнхэ фае.
АХЫДЖЭГО Бармэт.
Псэйтыку.
(АДЫГЭ МАКЪ)
