1991 илъэсым Адыгэ Республикэ сыкъызыкIуагъэм Бырсыр Абдуллахь сыдэу щытми сшIэщтыгъ. ЕтIанэрэ уахътэхэм а зы сэнэхьэт еджапIэм тызэрэщеджагъэм къыдыхэтэу дунае еплъыкIэкIи зэфэдэ зыхъукIэ сыдэу щытми узэрегъэкIуалIэ… Бырсыр Абдулахь Санкт-Петербург архитектор еджапIэ ыухи илъэс пчагъэ зытешIэ ыужъ Мыекъуапэ къигъэзэжызэ архитекторэу ыкIи сурэтышIэу исэнэхьат егъакIо. ЫкIи Мыекъуапэ Сурэт Галэрими итхьамэтагъэ зерехьэ… Адыгэ Республикэ ицIэрыIо архитектормэ ыкIи исурэтышIэмэ ащыщ. ПшIы пчъагъэ сурэт къэгъэлъэгъоным нэмыкIэу Адыгэ Республикэм тыдэкIи щыIэ саугъэтрэ архитектурныйрэ Iэпэтедзэ фэзышIыгъэу ыкIи лъытэныгъэ фашIызэ цIэрыIо нэбгырэмэ ащыщ. Ежьымрэ сэрырэ тигуфэбагъэрэ тизэукIэрэ Коронавирус тIэкIу зэпигъэугъэми Жьынэпс газет пае ащ сыдэгушыIэнэу амал згъотыгъ. Нашхъоу, кIыхьэу, гъэсэгъэшхоу, гущыIэкIэ дахэ зышIэрэ мы лIы гуахь инымрэ сэрырэ илъэс пчъагъэ хъугъэу а зы къалэр зэфэтэугощы. АдыгабзэкIэ тхыгъэу зы усэ тхылъи зиIэ тиIэпэIэсэ артисрэ сэрырэ тязфагу ныбжь тIэкIу илъэу щытми ныбджэгъу фэдэу, зэщ фэдэу гурыIогъу тызэфэхъугъу.
Дугъу Айтек
-ЗыкIыныгъэмрэ зэгурыIоныгъэмрэ ясаугъэтпае сыд фэдэу гъогу узтехьагъэр?
-Адыгэ хасэ, Кафкас заом я 130. Илъэсым, 1993 м мыщ фэдэ зы саугъэт ишIынэу тириубытагъ. Фэшъуашэ хъущт чIыпIэр къэдгъотыгъ. Саугъэтым фегъэхьыгъэ зэныкъокъуиплI зэхащагъ, сэ сиIофщIагъэ къыхахыгъ. Апэрэ сиIоф нахь игъэкIотыгъэу щытщыгъ ау, экъономикъэр ушъхьагъу хъуи мы аужьрэ щытыкIэр ядагъ. Зэфэшъхьафэу 3-4 сиIофшIагъэхэр зэхэзгъэуцуагъ ау, джыри экъономикъэр ушъхьагъу хъуи ишIын щядзыягъ. Шъыпкъэр пIон фаемэ сIэ къифэрэмкIэ экъономикъ пчъагъэ къэсIуагъ ау,зэIукIэ пчъагъэ ужым, мы Iофыр мы чIыпIэм щашIынэу илъэс 18 ыуж тыраубытэшъугъ. 19 бэдзэогъу 2013 м кIухьэкIыхьэкIэ Iутхыгъ.
-Саугъэтыр ипхъухьэ зэхъум хъопсапIэу сыд къэпщтагъэр?
-ИтеплъэкIэ «Адыгэ джэныкъу» фэдэу сэгупшысыгъ. Джъныкъор АдыгэхэмкIэ гупчэу,зэхэщакIоу зы чIыпI: Адыгэ культуруьмкIэ чIыпIэ ин еубыты. Зэрэунагъоу къетIысэкIых, пшысэхэр къыщаIо, сабыйхэр ащ иIэгъоблагъо щапIущтыгъ. Джэныкъом икIыхэти кIощтыгъэх етIани ащ къекIолIэжъыщтыгъэх. Ащ нэмыкIэу Адыгэхэр зэфэшъхьаф къэрэлыгъуипшIым щэпсэух, ащ къыхэкIэу сэ сыеплъыкIэкIэ Адыгэхэр зэхищэнэу, ахэмэ къякъундыин гупчэ фэдэ къэзгъэлъэгъуагъ джэныкъор. Яхэку къарэгъэзэжъ, ренэу яхэку ерэгупшысэх; пIон фаемэ адыхэхэр зэхищэшъун нэщанэ горэ иIэнэу сфэягъ. Мафэ къэсри тыгъэ илъэгъоу ыкIи тыгъэр зыгъотырэ саугъэт.
-Саугъэт ыкIыIу тетхэмэ ягугъу къэпшIына?
-Мы саугъэтыр къат зэфэшъхьафэу мэхъу; апэрэ къатыр джэныкъом икIэсэнхэр зэтетIысхьэрэ лъэпсэ мыжъо гъэчъыгъэр ары. КIыIу къатхэри Адыгэ культурэм ехьылIагъэ пкъыгъохэмрэ тамыгъэхэмрэ афыхэсхыгъ. Адыгэ шъуашэхэр зыщыгъ пшъашъэрэ кIалэрэ, ныбжь зиIэ нэхьыжъхэр пчэдыжь къэсри мэфэ шъхьаф IокIэх. Къыблэ лъэныкъомкIэ хэхэс Адыгэхэмэ хэкум къягъэзэжъынэу къяджэрэ фигур зытет рельефхэр телъ.
-Нартхэри тет, арыба?
-Ары, темыр бгъумкIэ Нарт Тхыдэжъмэ ащыщэу Саусыркъом машIор илъэпкъ къызэрифихьыгъэм игугъу къешIы. МашIом цIыфмкIэ иуасэ къеIуатэ. Саусыркъорэ Прометрэ язэпхыгъэныгъэр мыщ къыбгурегъаIо. Дунаем лъэпкъ макIэмэ яIащтын Нарт Тхыдэжъмэ афэдэ мифологибэр.
КIыIу къатыр текIоныгъэхэмрэ мэфэкIхэмрэ афегъэхьыгъ. ИлъэсыкIэ мэфэкIхэр ыкIи зэIукIэнхэр щыIэх; къокIыпIэ бгъумкIэ мафэм япэрэ нэфынэхэр илъэсыкIэм IошIэ. Мы саугъэтым мафэ къэсри мэфакIэр зэригъэмэфэкIырэмрэ ащ зыщызэрагъотырэр къэзгъэлъэгъуагъ
Саугъэтым мифологи рельефмэ нэпэмыкI Кафкас заохэми чIыпIэ язгъэгъотыгъ. Псэуныгъэрэ лIэныгъэрэ къэзыIуатэрэ рельефхэр… Зы шъыхьэ икъэхъун къыготэу итхъыгъэ псыгъокIэ бгъэжъым тхьакIумкIыхьэр зэригъалIэрэр.. Псэуныгъэмрэ лIэныгъэмрэ зэрзэрэхэтыр, лIэныгъэм псэуныгъэр къызэриушъхьатырэр ыкIи псэуныгъэм зэрэпидзэрэр къегъэлъагъо. АдикIэрэ бгъумкIэ былымхэр зыгъэхъурэ хъуакIомрэ хьэмрэ… Хьэм АдыгэхэмкIэ чIыпIэ лъапIэ еубыты; хьэр апэдэдэ зыгъэсагъэ лъэпкъмэ тящыщ пIоми хъун къыкIэлъыкIорэхэр джыри чIыопсрэ ятIэрэ ехьылIагъэ зэфэшъхьаф фигурхэр. Ящэнэрэ къатыми дунае культурэм ишIуагъэ езгъэкIыгъэ хэшыпыкIыгъэ лIыкIохэмэ ягъусэу цIэрыIо зэуакIохэми ярельефхэмэ чIыпIэ агъоты.
Ятфэнэрэ къатым Адыгэи Республикэ изыIахьыгъомэ ащыщ щэбзащирэ дышъэ жъуагъо пшIыкIуитIум чIыналъэхэмрэ лIакъохэмрэ лIыкIо афэхъу; ау, Адыгэмэ лIакъо пшIыкIуитIу закъоп лIакъо пшIыкIуих яIагъ; армырми мыр нэхьыпэкIэ Гъуазэ газэтым ыгъэкIотыгъэу къыщаIотагъ. Лъэпкъым инэхьыжъмэ зэхащагъэ хасэ яIагъ. Хасэм егъуаджэ гушэу ищыкIагъэ кIуачIэр ыгъотыгъэп сыда пIомэ зао щыIагъ ыкIи а лъэхъанхэм иIамалхэр уишIошI мыхъунэу къиныгъ. Лъэпкъыр ихэку пае зэуагъ ыкIи зиухъумагъ егъуаджэ гушэу къагъэхъагъэшъугъэп.
Саугъэтым кIэсэниплI кIэт. ЫкIыIу тет тхыпхъэхэмрэ фигурхэмэ узэрегъэплъы. Пстэуми ялыеу джэныкъор къэзыухъумэу ыкIи ипсэуныгъэ къэзгъанэрэ бзылъфыгъэ фигурыр… АдыгэхэмкIэ бзылъфыгъэм лъытэныгъэшхорэ кIочIэшхорэ иIагъ.
-Саугъэтыр зыдэщыт чIыпIэри пстэуми афэдэп…
-Ары, шъомбгъуащэу ыкIи ины, зэфэшъхьаф архитектурныйплI зэрыт гупчэм ит. Лъэпкъ музей, Къэралыгъо филармониер, иархитектур сшIыгъэ мэщытыр… Мы гупчэр непэ зэрэхъугъэм ти республикэ иIэшъхьэтет Къумпыл Мурат иIофышхо хэлъ. Iофыщтэхэмэ еж зэрашIогъоу ашIынэу фэягъэхэми Къумпыл Мурат министрхэри, Адыгэ Хасэри нэпэмыкIхэри къыигъоихи Iоф шIагъэхэр дгъэхьазырыгъэ Iофым екIоу зэрэхъун фаер къаигъэ ышIыгъ ыIи къигъэхъагъ, тхьаегъэпсэу… ДжарыкIэ мы гупчэр Адыгэхэр къызэхэзыщэрэ гупчэ хъугъэ.
-Сурэт къэгъэлъэгъоным зызэрэфэбгъэхьазырырэр тэшIэ, тIэкIу игугъу къытфэпшIына?
-Адырэ си къэгъэлъэгъонхэр нахьыбэм джыри Iэшъхьэтетэу Iоф зыщысшIэрэ Мыекъуапэ Сурэт Галэрим щызэIусхыгъ. Мызэгъогум 2020 м шэкIогъу мазэм Мыекъуапэ КъокIыпIэ Лъэпкъхэм я Музейм 200 фэдиз си сурэт IофшIагъэхэр къэзгъэлъэгъощт. 30 м нэхьыбэ сиIофшIэгъакIэ къатитIоу зэтет мы музейм исалон къыщагъэлъэгъощт.
-Мыщ фэдизэу пшъхьэ дэгъэнагъэм уемыплъэу тэ уахътэ къызэрэтэптыгъэм пае тхьэуегъэпсэу.
ЗэдзэкIакIор: Бэчымкъо Айщэ Туфан
