Лабэдэсхэм я гуауэ

0
1540
Ахъмэтыбг - Къэрэшэй-Черкес

Зи гугъу тщIы Iуэхугъуэр къыщыхъуащ Кавказ зауэр щекIуэкIа лъэхъэнэм, нобэрей Къэрэшей-Черкесым хиубыдэ щIыпIэм деж – Ахъмэтыбг и лъапэм…

Къэбэрдейр Урысейм къизэуа нэужь, щIыпIэм щагъэува хабзэм екIун ямыдэу, къэбэрдеипщхэу Ажджэрий и къуэ Кушыкурэ Къэрэмырзэ Алийрэ я цIыхухэр я гъусэу щэхуу Хэкум икIуэсыкIри, Кавказым и КъуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ Iэпхъуат я цIыхухэмрэ езыхэмрэ нэхъ хъума хъун папщIэ. Ажджэрий Кушыку Хуарзэ псыщхьэр тIысыпIэ ищIащ, Къэрэмырзэ Алий Лабэпсым зэпрыкIри, Ахъмэтыбгым щIэтIысхьащ. Кушыкупщ хуэдэу, Алии зи лIыгъэрэ зи хахуагъэрэкIэ цIэрыIуэ хъуа, щытхъурэ щIыхьрэ зи джатэкIэ къэзызэуа зауэлIт. Абы и гъусэу а къуажэм дэст адыгэхэм «шыщхьэмыгъазэ» зыфIаща уэркъ Щоджэн Шумахуи. Ахэр зыдэтIысхьа быдапIэм къыдэкIыурэ я дзэхэр я гъусэу пащтыхьыдзэм езауэт. Урыс пащтыхьым екIун ядэтэкъым, Тыркуми икIыну хуейтэкъым. Арати, урыс пащтыхьым екIуну хуэмей Къэрэмырзэ Алий и къуажэр зэтриукIэну мурад ищIащ «генерал плъыжькIэ» адыгэхэр зэджэу щыта Вельяминов Алексей.

Къэрэмырзэ Алий и къуажэр а генерал плъыжь лъыифым зэрызэтриукIауэ щытам теухуауэ урысхэм а зэман дыдэм тхыгъи ятхыжауэ щытащ. Мыращ абы итыр: «Гъатхэм зы вагъуэ закъуи къэмыблэу Кавказым къыщыхъу жэщхэм ящыщ зым, нэхъ тэмэму жытIэмэ, 1825 гъэм мэлыжьыхьым и 1-м адыгэхэр гущIэгъуншэу зэтезыукIа Ермоловым и унафэкIэ, «генерал плъыжькIэ» адыгэхэр зэджэу щыта Вельяминовым и дзэ фIыцIэр лъэсырызекIуэу батальонищ, топ 18, кавказ лъэпкъхэу, кубань лъэпкъхэу, къэзакъхэу зэхэту полкитI Псыжьыпсым зэпрыкIри, Къэрэмырзэ Алий и къуажэм екIуалIэри, уэздыгъей мэзым щIэтIысхьащ. Дзэм къапэщылъ къалэным хэзыщIыкIыр генерал плъыжьым и закъуэт.

Ауэ Iуэхур зытетым дзэм хэт адыгэ зыбжанэм гу лъатащ. Дзэм загъэпсэхуу мэзым здыщIэсым адыгэхэм ящыщ зы яхэкIуэсыкIри, Алий и къуажэм кIуащ. ЦIыхухэр гъуэлъыжауэ жэщыбгым нэсри, Къэрэмырзэм и щхьэгъубжэм теуIуэри, къыщIишащ.

— Сэ урысыдзэм къулыкъу щызощIэр, — жиIащ къэкIуам, — ауэ уи къуажэм дэс сабийхэмрэ цIыхубзхэмрэ сфIэгуэныхь мэхъу. Уи цIыхухэр ажалым къегъэл, нобэ е пщэдей дзэр къыфтеуэнущ. Генерал плъыжьым дзэ къывишэлIауэ уэздыгъей мэзым щIэсщ.

— Уэ ухэт, — жиIэри Алий еупщIащ а къэкIуам. Сэ беслъэней уэркъхэм сащыщщ, си цIэр Кърымджэрийщ, Дохъушокъуэхэ сащыщщ. Сэ пэжыр бжесIащ, адэкIэ уэ узэрегуакIуэщ, — жиIэри, IукIыжащ.

Къэрэмырзэм а сыхьэтым жылэр къызэхуишэсри, хъыбар Iейр яжриIащ. АрщхьэкIэ, «унэхъуным и тхьэкIумэм кIий – гуоу макъ иIуэжкъым», жыхуаIэрати, лIыжьхэм ядакъым: «Апхуэдэу жаIэурэ дапщэрэ пцIыкIэ драгъэжьэжа» жари.

МыдэкIэ, Дохъушокъуэм дзэм и деж къигъэзэжа нэужь, Къэрэмырзэм жриIар и фIэщ мыхъуауэ гугъэ ищIри, генералым жриIащ: «Генерал, Къэрэмырзэ и къуажэм сыплъати, зыри дэсыжу слъэгъуакъым. Къэбэрдейхэр къуршым ихьэжащ», — жиIэри. Ауэ абы генералым жриIэм къедаIуэу щыт Щауэгъурым (ари адыгэу а дзэм хэтт) генералым бгъэдыхьэри, еIущэщащ: «Уи фIэщ умыщI, генерал, Дохъушокъуэм жиIэр, ар пцIыупсщ, бзэгухьщ. Сэ иджыпсту къуажэм сыкIуэнщи къэсщIэнщ», — жиIэри, шэсри Iужащ.

ЕтIуанэ махуэм и пщыхьэщхьэм Щауэгъурым къигъэзэжащ, къуажэр мыхъеяуэ и пIэм зэрисри генералым жриIащ. Дохъушокъуэр ягъэтIысащ. А жэщ дыдэм генерал плъыжьым и къэзакъ шуудзэр Бекович-Черкасскэ Фёдор Александрович и IэмыщIэ ирилъхьэри иутIыпщащ икIэщIыпIэкIэ Къэрэмырзэ Алий и къуажэр нэсу къидзыхьыну, лъэсыдзэхэмрэ топхэмрэ нэсыху зыри къыдимыгъэкIыу иIыгъыну.

Бекович-Черкасскэ Фёдор Александрович адыгэпщ Елмырзэхэ ящыщт. Беслъэн пцIапцIэ и лIакъуэхэм къатепщIыкIат, и цIэ дыдэр Темырболэтт. Ар езыр адыгэ щхьэкIэ, урыс пащтыхьым гухьауэ адыгэхэр къизэут, гущIэгъуншагъкIэ и тепщэ генералхэм ящхьэпрыкIыжауэ лъакъуащхьэкIэ лъым хэту сабийхэри цIыхубзхэри зэтриукIэт. Бекович – Черкасскэм Къэрэмырзэ и къуажэр къидзыхьауэ нэху къекIащ.
Иужь иту къакIуэ дзэхэмрэ топхэмрэ пэмыплъэу лъы гъэжэным зи гур хуэлъэ, генералхэм я пащхьэ фIыщIэ щылъыхъуэ Бекович – Черкасскэр нэхущым къуажэм теуащ. Унэхэр ягъэсу, джанэ пцIанэу къыщIэкIхэр яукIыу дзэр жылэм дэзэрыгуащ. Къуажэм и лъэныкъуищыр дзэм яубыдати, къыдэкIыпIэ иIэтэкъым. ЕплIанэ лъэныкъуэр бгыщыхут, ищIагъым Лабэ щехыжти, фызхэмрэ сабийхэмрэ гужьеяуэ абы елъэурэ, Лабэпсым куэд итхьэлащ.

Къэрэмырзэ Алий и пщIантIэм осетин майор Дадымовыр шууэ дэлъэдащ.

А дакъикъэм Алий къэптал пцIанэу, фоч иIыгъыу бжэщхьэIум къытеувэри, тIури я фочхэмкIэ зэуащ. Майорым и шэр Алий и нэщIащэмкIэ щытехуэри, и щхьэщIыбым- кIэ щыпхырыкIащ, и унэми щIэукIуриежащ. Шыщхьэмыгъазэ зыфIащауэ щыта Щоджэн Шумахуэ илъэсищ зи ныбжь и къуэ цIыкIу Исмэхьилрэ дыщэкIэ гъэщIэ-рэщIа и фоч нэхъыфIымрэ къэзакъхэм яIэримыгъэхьэн папщIэ, зэкIэрипхэри «Алыхь Талэм уриIэнэмэтщ» жери Лабэ и нэпкъ задэм иридзыхащ. Къигъэзэжри и фыз уэндэгъушхуэр Iэ лъэныкъуэкIэ иIыгъыу, адреймкIэ зауэурэ къуажэм къащыфIыдэкIым зэдеуэри тIури яукIащ. Ипхъу Гуащэхъурей, зи шэгъуэ дахэр, къэзакъхэм яубдри, яукIыжащ.
Къэзакъхэм къуажэр ягъэсащ, цIыхухэр зэтраукIащ, мылъкур зэрапхъуащ. Iэщышхуэрэ шыуэ мини 4, гъэжауэ дыщэ, дыжьын куэд, дыщэ ахъшэ куэд зэрапхъуащ. ЦIыхуи 139-рэ гъэру, нэхъыбэр сабийрэ цIыхубзрэ, лIыжь-фызыжьу яубыдри, сэлэтхэм пщылIу хуагуэшащ.

ЕтIуанэ махуэм къуажэ гъунэгъухэр къызэхуэсри, хьэдэ миным щIигъу щIалъхьащ. Бекович-Черкасскэм и дзэр щIыпIэ шынагъуэм къикIыжа къудейуэ Къейтыкъуэ Жамболэтрэ Ажджэрий Кушыкурэ я дзэхэр я гъусэу къэсат, арщхьэкIэ къуажэм сахуэ фIэкIа зыри къыхэнэжатэкъым.

Апхуэдэу гущIэгъуншэу зэтраукIауэ, зэтрагъэсыхьауэ щытащ Лабэ Iуфэ Iусу Ахъмэтыбгым и лъапэм щIэса Къэрэмырзэ Алий и къуажэшхуэр.

Ауэ абыкIэ зэфIэкIакъым а Iуэхугъуэ гуауэр. Къэрэмырзэ Алий и фызитIыр – Елмысхъанрэ Хъаний Псыгъуэрэ – Бекович-Черкасскэм зэблихъуу щIасэ фызу зыкъомрэ иIыгъа нэужь, Елмысхъаныр нэгъуеипщ Мансур Едыдж и шыпхъути, абы хуригъэшэжащ. Хъаний Псыгъуэр пIалъэкIэ щигъэIэну Астемыр и къуэм деж Джылахъстэней къригъэшащ.

Астемыр и къуэр Джылахъстэнейм я полицэм и унафэщIти, Хъаний Псыгъуэр щIасэ фызу иубыдащ. Ауэ куэд дэмыкIыу Къэрэмырзэ Алий и лъыр и IыхьлитIым – ХьэтIохъущокъуэ Мыхьэмэт Iэшэрэ Ажджэрий Кушыкурэ – ящIэжащ.
Къуажэр зи бзэкIэ зэтраукIа Щауэгъури, Къэрэмырзэ Алий зыукIа осетин майор Дадымоври, Астемыр и къуэри яукIыжащ.

Щоджэн Шумахуэ и къуэ цIыкIу Исмэхьил – и фочым кIэрипхэу Лабэ бгы нэпкъым иридзыхауэ щыта сабийр – махуищ дэкIауэ псэууэ, ауэ мэхауэ жыг къудамэм фIэлъу къагъуэтыжри къыфIахыжащ.

 

«Лабэдэсхэм я гъыбзэ»

Елмысхъаныр магъри,
Аукъэ рэуэ ией, Хъаний дахэм, а маржэ, кърегъагъых!
Елмырзэ и къуэм къыдищlа лейр,
Аукъэ рэуэ ией, дяужь къинэм, а маржэ, щремыгъупщэ!
Лабэжьурэ тхьэр зыдэбгамэ,
Аукъэ рэуэ ией, лъы бахъаер, а маржэ, къызэрыдох!
Мыр, Лабэкlэмкlэ сынеплъыхыжмэ,
Аукъэ рэуэ ией, сабийхэр, а маржэ, уи псыхьэлъахуэт!
Къэрэмырзэхэ фи дыщэ бжаблэр,
Аукъэ рэуэ ией, гын lугъуэмэ, а маржэ, къыфхуегъэуфlыцl!
Джаурыжьурэ зи напэр фlыцlэр,
Аукъэ рэуэ ией, Елмырзэ и къуэкlэ Темырболэтт!
Лабэжьмэ уэздыгъей мэзым,
Аукъэ рэуэ ией, Ермэловыр, а маржэ, укъыщlотlысхьэ!
Щхьэнтэ тlуащlэм тесыгъэ гуащэхэм,
Аукъэ рэуэ ией, дакъэжь тlысыпlэр, а маржэ, ямыгъуэтыж!
Уи адэурэ Щоджэн Шумахуэри
Аукъэ рэуэ ией, игъащlэми, а маржэ, шыщхьэмыгъазэт!
Ар фоч пэбжкlэ дагъэзыхьари,
Аукъэ рэуэ ией, Щоджэнхэ япхъуу Гуащэхъурейт!
Лабэжьым дэ дыщыдэсымэ,
Аукъэ рэуэ ией, жыхафэр, а маржэ, ди шэджэгъуакlуэт!
Джаурыжьыми дыщыратыжым,
Аукъэ рэуэ ией, мыжьыкъ алащэм, а маржэ,
дыдагъэлъэхъу!
Инэралым и унэ лъапlэм,
Аукъэ рэуэ ией, джыназкlэ сыщызэрашэт!
Сэ жэщгъуэлъмэ сыщыхуашэжкlэ,
Аукъэ рэуэ ией, тэрмэшым, а маржэ, сыхуогузасэ!
Лабэжьмэ дэ дыщыдэсым,
Аукъэ рэуэ ией, уэркъ щауэхэр, а маржэ, ди дэджэгуэгъут!
Джаурыжьым дыщыратыжым,
Аукъэ рэуэ ией, драгуныжьхэм, а маржэ, драджэгуэгъущ!
Ермэлофым уи топ щхъуантlэжьым,
Аукъэ рэуэ ией, Ахъмэтыбгыр, а маржэ,
къытхуегъэпсалъэ!
Тетыжь бзаджэр къыщыдэпсалъэкlэ,
Аукъэ рэуэ ией, тэрмэшым, а маржэ, дыхуогузасэ!
Лабэдэсым фэ фи гуащитlри,
Аукъэ рэуэ ией, алащэм, а маржэ, дыдагъэлъэхъу!
Дэ гуащитlыр дызэблэзыхъур,
Аукъэ рэуэ ией, Елмырзэ и къуэкlэ Темырболэтщ!
Гъубжурэ пщэдджыжь мыгъуэми,
Аукъэ рэуэ ией, дзэ фlыцlаер, а маржэ,
дэ къытщlотаджэ!
Сабий-бынурэ къэмытэджахэри,
Аукъэ рэуэ ией, фоч пащlэкlэ, а маржэ, къыщагъэлъэт!
Тажгуэрэ ди дыщэ пыlэри,
Аукъэ рэуэ ией, фоч лъэдакъэкlэ, а маржэ,
къытщхьэщакъутэ!
Къутынгуэрэ ди гъуэншэдж цlыкlухэр,
Аукъэ рэуэ ией, шырыкъу лъапэкlэ, а маржэ,
къытхузэlатхъ!
«Мамэжьейуэрэ» дыщэр зи гъуазэмрэ,
Аукъэ рэуэ ией, а махуэм уи быным я кlасэмрэ,
«Алыхьталэм уи анэмэтщ» жори,
Аукъэ рэуэ ией, мы Лабэжьмэ, а маржэ, хогъэщэтэж!

КъеттхэкIа хъыбарыр зыIуэтэжауэ щытар КъардэнгъущI Зырамыкущ. Абы ар къыжраIэжащ Черкесием хыхьэ Хьэгъундыкъуей (Али-Бэрдыкъуэ) адыгэ къуажэжьым щыщ Нэхущ БетIал, Гуэгуш Ахьмэд, Нэней ФуIэд, Жу Iэюб сымэ.

Жагъуэ зэрыхъущи, адыгэм ди тхыдэр напэкIуэцI гуауэхэмкIэ къулейщ. Мы зы гъыбзэм кърикIуа хъыбарым, Iуэхугъуэ гуауэм фIыщIэгупсысыт! Апхуэдэ гъыбзэ дапщэ яуса а лъэхъэнэм? Гъыбзэм хуэдэу пэжыр зыхэбгъуэтэныр мащIэщ. АтIэ, цIыху гуауэм зыри ибзыщIкъым… Аращи, IупщIу ди тхыдэм дызэрыхэплъэн Iэмал диIэщ. Псы ежэх къабзэм мывэ щыкъуейхэр къызэрыхэщым хуэдэу ди тхыдэр къыхощ уэрэдхэм, ухэплъэ закъуэмэ…

ГЪУКIЭКЪУЛ Иринэ

(ЧЕРКЕС ХЭКУ)

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz