Kube Şaban’ın alfabesi diğer birçok alfabeden farklı olarak yazılmıştır.
Alfabenin kurgusu biraz İngiliz alfabesi mantığı biraz da fonetik alfabe mantığıyla kurgulanmış. Bazı sesler diftong (iki sesin ortalaması) harflerle ifade edilmiş (ö=oe/ ü=ui ), bazı sesler ise iki farklı harf bir araya getirilerek elde edilmiş. Örnek: Ĺ=tl (ĺako, ĺı, ĺ’ı ), Ć=cv (ćapse, haće), Ǵ=GH (ǵın barut), QH=Ğ (meğı), XH=Ḣ (pḣe –odun), ZH=J (jıbge-rüzgar) KV=ḰÉ (ḱu –araba-kalın e ile birlikte), CV=ḰÉ (ince (e) ile birlikte ), TLV=Ĺ’I (Erkek-adam), Ṕ=PV (ṕaste –sert p) Ś=TS (śı –tüy), Q=KV (Qon-gitmek fiili), Š=TSV(še=isim), Ş=CS (şabe=yumuşak), Ṫ=TV (ṫıs-otur), Ź=DZ (Baźe-sinek), Ḟ=FV (ḟane-tarım aleti doğu diyalekti).
Fonetik alfabe mantığı ile hazırlanan harfler: A, b, d, e, f, g, h, v, l, m, n, o, p, r, s, u, y, z (Türkçe Latin alfabesindeki harflerle bire bir aynı). c, q, k harflerine ise Türk alfabesinde kullanılan şeklinden farklı misyon verilmiş. (Bknz tablo)
Alfabede büyük İ harfi ı olarak, küçük i harfi ise normal i olarak kullanılmış. Örnek: ŞIdI . Diğer taraftan Çerkes dilinde azımsanamayacak yoğunlukta 1/2 oktav sözcük bulunmaktadır. Örnek keşen keş’en, Keşağ/Keş’ağ, ĺı, ĺ’ı, yedeu, yedeu’ gibi. Kube Şaban alfabesinde bu işlem için her ne kadar (v) harfi kullanılmışsa da yetersizdir.
Alfabenin İngiliz alfabesi mantığına göre hazırlanmış olması, Çerkeslerin yaşam bölgelerinin bir bölümünün Suriye, Ürdün, İsrail gibi Arap alfabe ve kültürünün hâkim olduğu ülkeler olması, nüfus ağırlığının %80’inin Türkiye gibi İngiliz alfabesinin günlük yaşamda kullanılmayan bir ülkede yaşıyor olmaları alfabenin pratik kullanımını engellemiştir. Her ne kadar Kube Şaban bu alfabe ile eserler vermişse de, bu eserlere özellikle Türkiye gibi asimilasyonun yoğun olduğu yerlerde ya ulaşılamamış ya da ulaşım engellenmiştir. Diğer yandan teknolojinin gelişmesi, yazılım ve bilgisayar teknolojisinin yaşamın her alanına girmiş olması; algortiması iyi oluşmamış, matematiksel denkliği olmayan alfabelerin yazılımının yapılıp digital alana aktarılmasını olanaksız hale getirmektedir. Bu durum da alfabenin sosyal medya vb platformlarda kullanımına olanak vermemektedir.
Kube Şaban
Adige yazar, şair, dilbilimci, tiyatro yazarı, koreograf, kompozitör, folklor derleyicisi, eğitimci. 1890 yılında, bugün Adigey Cumhuriyeti sınırları içinde bulunan Hakurinhable köyünde doğdu. Babasının adı İdris, annesinin adı Femıy’dır.
İlköğrenimini köyündeki okulda yaptıktan sonra 1917-19 yıllarında Nalçik’te açılmış bulunan din öğretmenliği seminerine devam etti. 1919-25 yıllarında Hakurinhable’de öğretmen olarak çalıştı. 1925-27 yıllarında Petrograd’da ‘Çağdaş Doğu Dilleri Yafetit Semineri’nde N.Y. Marr’ın öğrencisi oldu. 1928-34 yılları arasında Krasnodar’da bulunan Pedagoji ve Tiyatro Teknikumu’nda Adige dili ve edebiyatı öğretmenliği yaptı. 1934-37 yıllarında, Moskova’da bulunan Lunaçarski Tiyatro Enstitüsü’nün Adige stüdyosunda Adige dili ve edebiyatı dersleri verdi.
Adige Yazarlar Birliği üyesi olarak, Maykop’taki Adige Bilimsel Araştırma Enstitüsü’nde birçok konuda çalışmalar yaptı. Özellikle köy köy gezerek folklor araştırmaları ile ilgili ilk hazırlık çalışmalarını yürüttü (1938-40). Kendi deyimiyle ‘yaşamında eline hiç silah almamış ve hiçbir partiye girmemiş’ olmasına karşın, 1943 Şubat’ında çekilen Alman orduları ve onlara katılmış bulunan Kuzey Kafkasyalı mülteciler arasında yurdunu terk etmek zorunda kaldı. Avrupa’da birkaç perişan yıl geçirdikten sonra bir grup Kafkasyalı mülteciyle birlikte Türkiye’ye geldi (1948).
TC yönetiminin o yıllardaki baskıcı niteliği nedeniyle Çerkes kültürü üzerinde çalışma olanağı bulamadığından 1950 yılında Türkiye’yi terk ederek az sayıda ama etkin bir Çerkes topluluğunun yaşadığı Ürdün’e gitti. Amman’da bulunan ‘Çerkes Yardımlaşma Derneği’ ve ‘Gençlik Derneği’nde Çerkes dili ve edebiyatı ile ilgili çalışmalarda bulundu. Ürdün ve Suriye’deki Çerkes göçmenleri arasında folklor derlemeleri yaptı. Eğittiği gençlerle folklor, müzik ve tiyatro toplulukları oluşturdu, bazı eserlerini sahneye koydu. Besteleri ve derlediği halk müziği parçaları uzun yıllar Amman radyosu kanalıyla Çerkes diasporasının uzak köylerine kadar ulaştı. Latin harfleriyle oluşturduğu Adige alfabesiyle basılan kitapları ve folklor derlemeleriyle bu yıllarda Arap ülkeleri ve Türkiye’deki Kafkas sürgünlerinin kültürel yaşamında önemli bir rol oynadı.
1956 yılında biraz dinlenmek ve çalışmalarını düzenlemek amacıyla gittiği Fransa’da, Prof. G. Dumezil’in davetiyle Paris’e gitti. Burada G. Dumezil’in çalışmalarına yardımcı oldu, Sorbon’da Adige dil folklor ve edebiyatı ile ilgili dersler verdi. ‘Adighe Folklor’ (Çerkes Folkloru) adlı kitaplarının ilkini burada yayınladı (1959). Daha sonra, Suriye’deki çalışmalarına yardımcı olmuş ve o yıllarda ABD’ye yerleşmiş bulunan Dr. Cevad İdris Tsey’in çağrısı üzerine ABD’ye gitti. ‘Adighe Folklor’un ikinci ve üçüncü kitapları burada yayınlandı (1963).
Kafkasya’da bıraktığı ve şarkılarında yaşattığı eşi ile tek kızından hiçbir haber alamıyordu. RFSSC Yüksek Sovyeti 1957 yılında kendisinin hiçbir suçu bulunmadığını ve yurduna dönebileceğini belirten bir karar almış, fakat o dönemin ‘Adige’ yöneticileri bu kararı hasıraltı ederek kimseye duyurmamışlardı. Böylece Kube Şaban, ABD’de on yılı aşan bir gurbet yaşamı geçirdikten sonra 20 Ocak 1974’te ailesinden ve yurdundan binlerce kilometre uzaklıktaki bir Amerika kasabasında öldü.
Ölümünden 15 yıl sonra kızı Saide ve Prof. Kazbek Şeş’e, Adige Cumhuriyeti’nden ABD’ye giderek Kube Şaban’ın doğumunun yüzüncü yılı nedeniyle yapılan anma törenlerine katıldılar. Korunabilmiş eserlerini ve basılamamış çalışmalarını toplayarak Maykop’taki Adige Bilimsel Araştırma Enstitüsü’ne teslim ettiler (1990). Bunların ilk bölümü ‘Kube Cseban, Xecipiçviqhe Uisexer Ueredxer Poemexer Pcsisexer’ (Kube Şaban, Seçilmiş Şiirler Şarkılar Poemler, Masallar, Maykop 1993) adı altında yayınlandı.
Kube Şaban’ın Kafkasya’da iken yayınlanan bazı eserleri: ‘Dost-Okuma Kitabı, I’ (Arap harfleriyle Adigece, Moskova 1924), ‘Takvim’ (Moskova 1924), ‘Çerkes Alfabesi’ (1927), ‘Adige Alfabesi’ (1928), ‘Alfabe Sonrası Okuma Kitabı’ (Krasnodar 1929), ‘Pratik Okul Grameri, I-Morfoloji, 2-Sentaks’ (Krasnodar 1930), ‘Çerkes Dilinin İmla Kuralları’. (4 Cilt, Maykop 1938), ‘Eski Adige Halk Şarkıları’ (Maykop), ‘Yılkı’ (Piyes, Maykop)… (İlk eserlerinden bazılarını Adige eğitimci Seferbiy Siyukh ile birlikte hazırlamışlardır.)
Sürgünde iken yayınladığı Adigece eserleri: ‘Adighe Alfıbe’ (Çerkes Alfabesi, Şam 1952), ‘Amman Yitxide’ (Amman Tarihi, poem, Amman 1952), ‘Adighe Pcsinatl’ (Adighe Halk Şarkıları, Beyrut 1953), ‘Qhuing’ (Ayna, Şiirler, Beyrut 1953), ‘Adighe Psetlezhxer’ (Adige Atasözleri, Şam 1953), ‘Adighe Ueredizhxer’ (Eski Adige Halk Şarkıları, Şam 1954), ‘Adighe Folklor-I’ (Paris 1959), ‘Adighe Folklor-II’ (New York 1963), ‘Adighe Folklor-III’ (New York 1963).
Kaynak: Sefer E. Berzeg, Kafkas Diasporasında Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü, Samsun-1985
