Израиль щыпсэухэрэ адыгэ хэхэсхэм къарыкIуагъэр тхыгъэу зыдэт тхылъ джыри яIэп, ау къаугъоигъахэу щыIэ къэбархэр бэ мэхъух. Адыгэ къуаджэу Рихьание щыпсэурэ Гъыщ Риад къызэриIорэмкIэ, лIэшIэгъурэ ныкъорэкIэ узэкIэIэбэжьмэ ахэр IэкIыб хэгъэгум кощыжьынхэу зэрэхъугъэм тхылъыр фэгъэхьыгъэщт.
«Черкес» зыпIокIэ зиобраз урысые обществэм ынэгу къыкIэуцорэ цIыфым итеплъи, ипсэукIи, изекIуакIи зэрэщыт шъыпкъэм текIых. Ащ фэдэ еплъыкIэр Кавказ заом илъэхъан къыщежьагъэу ары зэра-лъытэрэр. УсэкIо цIэрыIохэу Пушкиным, Лермонтовым, нэмыкIхэми черкесхэр лIыбланэхэу, ячIыгу иухъумакIохэу, ятеплъэ дахэу зэрэщытыгъэхэр ятхыгъэхэм бэрэ къахэфэхэми, черкесыр къызэрашIошIыщтыгъэр укIакIоу ары. Советскэ лъэхъаными тарихъыр зэрэзэрагъэшIэрэ тхылъхэм черкесхэр тыгъуакIохэу, фэмыфхэу, бзэджа-шIэу къыхагъэщыщтыгъ. БэшIагъэп джыри Кубановедением ыкIи Кубань щатхыгъэ тхылъхэм черкесыр тыгъокIоукIакIоу, зэуакIоу, цыхьэ фэпшIы-нэу щымытэу къызаIуатэщтыгъэр. Непэрэ мафэми ащ фэдэ образэу черкесхэм афызэхалъхьагъэр бэмышIэу Урысыем ипосолэу Тыркуем щыIэ Алексей Ерховым «къыгъэшъыпкъэжьыгъ», Кавказ заом ыуж черкесхэм ежь яшIоигъоныгъэкIэ заIэти, Тыркуем кIожьыгъагъэхэу къыIуагъ. Адыгэу дунаим тетыр зэкIэ ащ ыушъхьакIугъ.
– ТыдэкIи черкесхэм IаплIыкIэ къащыпэгъокIыщтыгъэхэп, – къырещажьэ ипсалъэ Риад. – Хэта зищыкIэгъагъэр егъэзыгъэкIэ зышъхьэ къезыхьы-жьэжьыгъэ лъэпкъэу зыщыпсэущтыгъэ чIыгур зимыIэжьыр? Тыркуеми, Балканхэми, Европэми, Америкэми ахэр зэращыпсэущтхэм фэбэнэнхэ фаеу чIыпIэ иуцогъагъэх. Ащ пае зыхэм Iашэр агъэфедэщтыгъ, нэмыкIхэр ясэнаущыгъэ, яакъыл, Iофыр шIу зэралъэгъурэм хищыжьыщтыгъэх.
КъокIыпIэ Благъэм кIуагъэхэми къиныбэ зэпачыгъ. Бедуинхэмрэ друзхэмрэ ренэу къапэуцужьыщтыгъэх, ежьхэм, зэресагъэхэу, зыкъагъэгъунэжьыщтыгъ. А лъэхъаным фэгъэхьыгъэу «Черкес» зыфиIорэ фильмэр режиссер цIэрыIоу Къандур Мухьадин Иорданием щигъэуцугъ.
– Рихьание зыдэщыс чIыпIэр черкесхэм ежь-ежьырэу къыхахыгъагъэп, – къеIуатэ Риад. – Тыркуем ипащэхэм къушъхьэчIэс купышхохэр щы-псэунхэу ар къафагъэнэфэгъагъ. Ау ущыпсэуныр къиныгъ, чIыгум удэлэжьагъэми къыуитын щыIагъэп. Ау мухьаджырхэм псынэкIэчъышхоу чIыгум къычIиутырэм анаIэ тырадзэгъагъ, ягъашIи рапхыгъагъ.
Охътабэ темыкIыгъэу Кавказым къикIыгъэхэ унагъохэм тыркухэр ыкIи арабхэр къахагъэтIысхьэхэу рагъэжьэгъагъ. Ежь Риадрэ ышэу Мамдыхъурэ (ар Рихьание и Адыгэ Хасэ илъэс заулэрэ ипэщагъ) къуа-джэм щыпсэурэ цIыф пчъагъэр зыфэдизыр атхы, лъэпкъ зэфэшъхьафхэм къахэкIыгъэхэри ахэм ахэт.
– Рихьание зыдэщыс чIыпIэм къызытIысыгъэ илъэсыр шъыпкъагъэ хэлъэу къыIонэу зыми ышIэрэп, – еIо Риад. – ЛIыжъхэм агу къызэрэкIыжьырэмкIэ, ар къуаджэу Кфар-Камэ къызэтIысым зы илъэскIэ ыуж къинэгъагъ, къуаджэм итарихъ затхырэр 1878-рэ илъэсым къыщегъэжьагъ. Рихьание ыцIэ тхыгъэхэм апэрэу къазыхэфагъэр 1882-рэ илъэсыр ары, джащыгъум чылэр къэтIысыгъагъэу, къуаджэр щыIэ хъугъэу ащ дэсхэми алъытэ.
Апэу къуаджэм къыдэтIысхьэгъагъэхэр Шагудж ыкIи ЛIышэ лIакъохэр арых. Ахэм къакIэлъыкIуагъэх Гъыщхэр, Тэтэрхэр, Тыркухэр, ГутIэхэр, Шъхьагумэхэр, Шэуджэнхэр, Пщыпыйхэр, Хъунэхэр, нэмыкIхэри.
Зэшхэм ястатистикэ къызэриIорэмкIэ, 1882-рэ илъэсым Рихьание унэгъо 66-рэ (нэбгыри 128-рэ) щыпсэущтыгъэ, илъэси 10 зытешIэм нэбгырэ 211-рэ, 1987-рэм – 621-рэ, 1992-м – 813-рэ, 1993-м – 847-м нэсыгъагъэх. 2010-рэ илъэсым зэкIэмкIи зэрэхъущтыгъэхэр нэбгырэ 1240-рэ, а пчъагъэм щыщэу 265-р арабыгъэх. 1948-рэ илъэсым, Израиль къэралыгъо шъхьаф зэхъум, унэгъо 18 Рихьание дэкIыжьи Сирием кIожьыгъагъэ, илъэситф тешIагъэу унэгъуитф етIани кощыжьыгъагъэ. Нахьыбэмэ ашIэщтыр ашIэщтыгъэп, зытесыгъэхэ чIыпIэр апэ Тыркуем, нэужым Англием яягъ. Сириемрэ Ливанрэ ащыпсэунхэу бэ кIожьыгъагъэр. Джащыгъум Рихьание инахьыжъхэр пащэхэм ялъэIугъагъэх ячIыгужъ къэкIожьынхэу Iизын къаратынэу, ау къафадэгъагъэп.
Ау сыдми хъурэ щыIэп
Риад иныбжьыкIэгъум Рамат-Гане дэт университетыр къыухыгъ. Тарихъымрэ адыгабзэмрэ къоджэ еджапIэм щаригъэхьыгъ. Икъоджэгъухэр, шъхьэкIафэ къыфашIызэ, «профессоркIэ» къеджэх.
– СицIыкIугъом къыщегъэжьагъэу тхылъыбэмэ сяджэ, – къыIуагъ Риад. – Iофыгъо гъэшIэгъонхэм сатегущыIэныр сикIас, анахьэу тарихъым ыкIи адыгэхэм къарыкIуагъэм фэгъэхьыгъэ къэбархэм салъэхъу, ау тхэным сытегъэпсыхьагъэп. Бэмэ къысаIо мемуархэр стхынхэу, ащ ыпэу сигупшысэхэмкIэ цIыфхэм садэгощэныр сэ къыхэсэхы. НыбжьыкIэхэм лъэпкъ тарихъыр ашIогъэшIэгъон, тилъэпкъ къыкIугъэ гъогур зэрагъашIэ зэрашIоигъом сегъэгушхо. Бэрэ ахэм саIокIэ.
Ежьыри ышъхьэкIэ илъэпкъ тарихъ игъэкIотыгъэу зэригъэшIэнэу зыригъэжьэгъагъэр еджапIэм Iоф щишIэ зэхъур ары. Ащыгъум Америкэм профессор горэ къикIи Рихьание къэкIогъагъ, адыгабзэм изэгъэшIэн пылъыгъ. ГущыIипшI нахьыбэ адыгабзэкIэ ышIэщтыгъэп, ау мэзэ заулэрэ къуаджэм зыдэсым рыгущыIэу ригъэжьэгъагъ.
– Американцэм кавказ филологиемкIэ ушэтын горэхэр ышIыщтыгъэх, – ыгу къэкIыжьы Риад. – Адыгабзэр зэрэдунаеу анахь бзэжъэу тетыжьхэм зэращыщыр, шумерхэм абзэ къызэрэщимыгъакIэрэр ицыхьэ телъэу къыIощтыгъ. Профессорым IэпыIэгъу сыфэхъоу сIозэ, адыгэхэм афэгъэхьыгъэ тхылъхэм салъыхъоу езгъэжьэгъагъ. Адыгабзэри, адыгэ литературэри нахь дэгъоу зэзгъэшIагъэх.
ШIэныгъакIэу зэригъэгъотыгъэхэм Риад игупшысакIи зэблахъугъ, икIэрыкIэу дунаим къытехъуагъэу зилъытэжьыгъ. Идунэе зэхашIэ зыщыригъэжьагъэр адыгэхэу Рихьание дэсхэм япаспортхэм язэблэхъун зыфежьэр ары. Израиль щыпсэухэрэ адыгэхэм япаспортхэм ежь алъэкъоцIэ шъыпкъэхэр арэп адэтхагъэхэр – Тыркуем къызэсыхэм къафашIыгъэ цIэхэмрэ лъэкъуацIэхэмрэ. ГущыIэм пае, Риад ышыхэу Мамдыхъурэ Самиррэ япаспортхэм зэрадэтхэгъэхэ лъэкъуацIэр Хьарун. Ятэжъ джары ыцIагъэр. Ежьым ипаспорт ылъэкъоцIэ шъыпкъэу Гъыщыр къыдаримыгъатхэу ашIокIыгъагъэп. Аужырэ лъэхъаным Риад зэрэзекIуа-гъэм фэдэу адыгэ лъэкъуацIэхэу яIагъэхэмкIэ зязыгъэтхыжьыхэрэр нахьыбэ мэхъух.
«АдыгабзэкIэ шъугущыI»
Рихьание къыщыскIухьэзэ чэу горэм табличкэ пылъагъэу слъэгъугъэ, «УзэрэгущыIэщтыр адыгабзэ» ыIоу ащ тетхэгъагъ. Ар згъэшIэгъуагъэ, нэужым тхыгъэм сигъэгушIуагъ. Тыркуем сыкIуагъэу Нэгъуцу Хикмет къысфиIотэгъэгъэ къэбарыр сыгу къэкIыжьыгъ. Къинэу апэкIэкIыгъэр къыIуатэзэ, къэтэджи итеплъэкIэ плIэмыеу, ышъокIэ плъыжьэу къэнджалым хэшIыкIыгъэ табличкэр къысигъэлъэгъугъагъ. Ащ тет-хэгъагъ: «УзэрэгущыIэщтыр тыркубзэ закъор ары!». Джащ фэдэ табличкэхэр адыгэхэм ячэухэми атеIулIэгъагъэх, цIыф зэIукIапIэхэми ащыпылъэгъагъэх. Ахэр ашъхьэ зэрэфимытыгъэхэр къэзыгъэлъэгъорэ тамыгъэу ар щытыгъ.
– Тэ лъэпкъэу тыкъызэтезыгъэнэн зылъэкIыщт закъор лъапсэу тыкъызытекIыгъэр куоу зэдгъашIэмэ, тыбзэрэ зыми фэмыдэ тилъэпкъ культурэрэ тымыгъэкIодхэу къызэтедгъанэхэмэ ары, – къытиIуагъ Риад. – Адыгэхэр Израиль зыщыпсэухэрэр лIэшIэгъурэ ныкъорэ хъугъэ, ау ащ пае джурти, араби тыхъугъэп. Джащ фэдэх Тыркуем, Сирием, Германием, Францием ыкIи США-м ащыпсэухэрэ адыгэхэри. Сыд хъугъэми, тэ тызыфэдэм тытетэу тыкъэнэн, тызэрэадыгэм тырыгушхоу тыщыIэн фае. Израиль щыпсэурэ хэхэс адыгэхэм ячIыгужъ шIу алъэгъу, агухэр къытфызэIухыгъэх. БлэкIыгъэ зэманхэм къинэу алъэгъугъэр ащыгъупшэрэп, Кавказ заом лъэпкъыр зэрэзэхигъэтэкъуагъэри янэрылъэгъу.
– ТхьамыкIагъоу къытэхъулIагъэр зыщытымыгъэгъупшэу тапэкIэ тызэрэлъыкIотэщтым тызэрэпылъыщтыр къыдгурэIо, – еIо Риад. – ТэркIэ Кавказыри Урысыери зэфэдэх. ТызэкIэрычыгъэми тигушIуагъуи тигумэкIи зы.
Я 19-рэ лIэшIэгъум КъокIыпIэ Благъэм икIыжьыгъэгъэ адыгэхэм арабхэр къызэряджэщтыгъэхэр «Москобы къикIыгъэ цIыфхэр» (Люди из Москвы), къырагъэкIыщтыгъэр «Москобым» ицIыфхэр. Илъэсыбэ зытешIэ ужыр ары ахэм адыгэхэм шъхьэкIэфагъэ къафашIэу «черкескIэ» къяджэхэ зыхъугъагъэр. Ащи узэгупшысэн хэлъ…
*Шъачэ – Рихьание – Назарет – Шъачэ.
Ныбэ Анзор
(Шапсугия)
