Ным иныдэлъфыбзэ, ны быдзыщэм фэдэу, IэшIу, фабэ, шъабэ — кушъэ орэдым фэдэу, уегъэгупсэфы, пхегъахъо.
Лъэпкъым итхэкIошхоу МэщбэшIэ Исхьакъ исатыриплIхэр пIомэ, тхьэлъэIу папкIэх. Ахэм адыгэм игубзыгъагъи, иакъыли, инэжгъурыгъи, игулъыти, ишъхьэлъытэжь гъашIуи, илIыгъэ-цIыфыгъи, игумэкI-гукIэгъуи, икъэрар лъэши ахэгощагъ, сатыриплIхэр гопэпс къаргъох, Iэзэгъух, цIыкIуи ини ахэр лъэшэу ящыкIагъэх.
Зигупшысэ уапашъхьэ къизылъхьан зыфызэшIокIырэр цIыф лъэш пытэр, гууз-лыуз ин илъэпкъ фызиIэр ары. Гум илъыр, узымыгъэгупсэфырэр, гум зэхишIэу ыщэчырэр къэIогъошIоп, ау псэ фабэм шIоигъу, зэкIэ иIэ амалымкIэ, цIыфхэм къотэгъу-ныбджэгъу афэхъуныр. Ар, щэч хэмылъэу, фызэшIокIы, къыдэхъу, пшъэрылъ шъхьаIэу «уцIыфыныр — цIыфхэм шIу афэпшIэныр», щытхъу хэлъэу, зэпыуи, зэпычи имыIэу, илъэс 70-м къехъугъэу егъэцакIэ МэщбэшIэ Исхьакъ. Уехъопсэнэу, сэнаущыгъэ ыкIи зэчый дахэкIэ Тхьэр къетагъ, ащ ежь игуетныгъэ-емызэщыжьныгъэ ыкIи иIофшIэкIэ зэпымыу зыхэхъожьыхэкIэ, ышIэрэр, гупшысэ лъагэр, къушъхьэ ищыгъэшхоу къэуцу, къэхъу.
ИкIэлэцIыкIугъом къыщыкIэдзагъэу, гущыIэр икIасэу, ныжъ-тыжъхэм ыкIи янэу зыпишIын щымыIагъэм ягущыIэ кIэдэIукIэу, раIорэр ытхьакIумэ ихьэу, плъызын-гупшысэныр пасэу ыбгъэгу къыщыущыгъагъ. Апэрэ усэр — ТекIоныгъэм, Хэгъэгу зэошхор зэраухыгъэм игушIуагъо къызыщиIуагъэр зеусым, Iэтэхъуагъ. Янэ ар пстэуми апэу рихьылIи, зырегъаджэм, ыкъо цIыкIу иакъыл зытефагъэр гуапэ щыхъугъ, «Гъогу маф!» къыригъэкIэу, ныр ышъхьашъо Iэ шъабэкIэ къытеIэбагъ.
Лъэгъожъые ялыеу джащыгъум Исхьакъ зытеуцуагъэр, джы — творческэ гъогушхо зэныбжь дахэу зызэкIэзыщыгъ. ТхакIом ытхыхэрэр 1949-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хеутых. ГущыIэ зафэу гум къикIырэр къэгъотыгъошIоп, ау МэщбашIэм Тхьэм къыхилъхьэгъэ тын лъапIэр, непэрэ мафэхэм къанэсыгъэу, илъэпкъ ыкIи Хэгъэгум аIуегъэкIэжьы. ГущыIэр епIу, епсыхьэ, егъэкIэракIэ. Ащ къыIорэ пстэумкIэ цIыфхэм ящыкIэгъэ-яфэныкъогъэ шэн шъхьаIэхэр — шIулъэгъур, къэрарыр, гукIэгъур, зэфагъэр, шъыпкъагъэр, уцIыфыным хэлъыр зэкIэ емызэщыжьэу елэжьы. ИлъэсипшI пчъагъэхэм литературэм имызакъоу, Адыгэ шъолъырым ыкIи зэфэдэкIэ хэгъэгушхоу Урысыем арылъ политическэ щыIакIэр мыпхъэпхъэным, зэфэным, шъыпкъэным игупшысэ атырегуащэ. Исхьакъ иапэрэ тхылъэу «ЦIыф лъэшхэр» зыфиIорэр 1953-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх усэхэр, пщыналъэхэр, поэмэхэр зыдэт тхылъхэр: «Сидунай», «ОрэдыкI», «Жъогъобын», «Хыуай», «Лъэмыджхэр», «Тыгъэгъаз», «Тыжьын ощх», нэмыкIхэри.
Поэзием прозэри къыгоуцуагъ: тхакIом ыгу щыхъэрэ-щышIэрэр, нэплъэгъум къыубытэу, гукIэ ыпщыжьырэр зэкIэ къиIотыкIын, тхыгъэн фэягъэ. Романхэу «Агъаерэм ежэжьхэрэп», «ЦIыфыр тIо къэхъурэп», «Нэфшъэгъо лъагъохэр», «Илъэс фыртынэхэр», «Бзыикъо зау», «Щагу хъурай», «ШIу шIи псым хадз», «Гощэунай», тхылъищ хъурэ хэшыпыкIыгъэ тхыгъэхэр, «Мыжъошъхьал», «ГъэритIу», «Хъан-Джэрый», «Рэ-дэд», «Адыгэхэр», тхылъитIу хъурэ зэхэугъоегъэ тхыгъэхэр, «КъокIыпIэмрэ КъохьапIэмрэ», «Айщэт», тхылъищ хъурэ зэхэугъоегъэ тхыгъэхэр, «Джасус», «Рафыгъэхэр», тхылъ 16 хъурэ зэхэугъоегъэ тхыгъэхэр, романэу «Аджал Iуашъхь», мыхэм анэмыкI тхылъхэри къыдэкIыгъэх. ТхакIор мы илъэсым къызыхъугъэр илъэс 90-рэ хъугъэ. Ащ ипэгъокIэу хэшыпыкIыгъэ усэ-сатыриплIхэр тхылъитIу хъоу къыдэкIыгъэх.
СатыриплIхэр – тхьалъэIу папкIэх
УсэкIо IэпэIас, гушхо зыкIоцIылъ гупшысакIу МэщбэшIэ Исхьакъ. IофшIэкIошхохэу хэгъэгу литературэр зыгъэбаигъэхэм ащыщ.
Ипоэзии, ипрози, изэдзэкIыгъэ IофшIагъэхэми, игупшысэ псыхьэгъэ сатыриплIхэми щыIэныгъэмкIэ мэхьанэшхо яI. УщыIэным лIыгъэ ыкIи акъылыгъэ ин зэрищыкIагъэр, щэIэгъэшхо зэрэхэлъыр МэщбашIэм итхыгъэ зэфэшъхьафыбэм къыраIотыкIы. Ахэм укъагъэущы, уагъэпсынкIэ, узэрагъэплъыжьы, узфагъэсакъыжьы, уигугъэ уфагъэчэфы, Iофым уфаузэнкIы. ТхакIом исатыриплIхэр пIонышъ, ахэр тхьэлъэIу папкIэх. Зэ къапштэхэу узяджэкIэ, ор-орэу етIани уалъэIабэ, умышIэрэмкIэ гъозапIэ пфэхъух. Уиадыгабзэ идэхэгъэ-лъэшыгъэ мэкIэ-макIэу, игъорыгъоу къыпхэхьэ, шIур лъэпкъым фэзылэжьырэ тхэкIо цIэрыIоу МэщбэшIэ Исхьакъ нэрымылъэгъу шъхьащэ ор-орэу фэошIы:
ЩыIэныгъэр лъапIэ,
Ар зыпэсшIын щымыI.
ГъашIэр — намыс, напэ,
Напэри сигъэшIэ щыI.
Ары, дунэе нэфышхом уцIыфэу ущыпсэуныр зымыуасэ щыIэп, ау пщыгъупшэ мыхъущтыр узэрэцIыфыр, ащ паекIэ гъэпсэфи, зыфэгъэкIуати хэмытэу, ренэу Iоф зыдэпшIэжьын, щыIэныгъэр хэти зэрилъэкIэу ыгъэдэхэныр, ыIэтыныр ары. Нэбгырэ пэпчъ илъэкI рихьылIэмэ, ошъогум кIэорэ лэжьыгъэ иIэ хъунба?! Арыба щыIэныгъэм ищыкIагъэри — зэдеIэжь-зэкIэдэIукIыр, фэлъэкIырэмкIэ хэти къогъанэ имыIэныр.
УсакIор — гупшысакIо: ащ инэплъэгъу иуцоу, ыгу зымыгъэгупсэфырэр бэдэд, ау ыIуи, ышIи, ытхи зыфэкIожьырэр типсэукIэ, тиобществэ зэфэдэкIэ зэдэштэныгъэ, къэрар хэлъыныр ары:
Тыгъэр игъорыгъоу
къыкъокIы,
Дунэе теплъэр зэрехъокIы.
Сэри ащ шIукIэ сыпэгъокIы,
Ар хэтрэ цIыфкIи
мызэгъокIы.
ШIур угу илъэу, ар зэрэпфэлъэкIэу блэжьэу цIыфхэм анэбгъэсыныр, нэмыкIхэри шIум къыфэбгъэущынхэм нахь насып дахэрэ мурад зафэрэ зэрэщымыIэр усакIом кIегъэтхъы. Ауми, цIыфитIу зэфэдэ хъурэп: зыр акъыл закI, гукIэгъушI, адрэр ышъхьэ закъу зэгупшысэрэр:
ЦIыфы шхэкIыгъэм
НэкIыгъэр ишъогъоп,
Зышъо икIыгъэм
РикIыгъэр ижъогъоп.
ЦIыфхэр яшэнкIи, яакъылкIи, ягъэпсыкIэкIи зэфэшъхьафых:
Ежь зыфаер емыIомэ,
ЕмыIуагъэр зэхехы.
ЗыфиIуагъэм умыкIомэ,
Къэбариблэу зэблехы.
ЦIыф шъугъуалэр зэрэбэм, ау ахэр зэрэакъыл кIэкIхэр, зыфыримыкъужь-тхьамыкIэхэу зэрэгъэпсыгъэхэр мы сатырхэм ахэтэлъагъо:
Мэзэ зэблэкIыгъом,
Тыгъэм иплъырыгъом
Сиджэгъогъу зэкIокIы,
Ышъхьи, ыгуи зэокIы.
УсакIом ыгу дунаир къыщекIокIы, зынэмыси, гу зылъимыти щыIэп:
Дунаир гъощагъэ,
ЗыдакIорэр тыд?
Ащ илъагъо пщагъо,
Зыфэпщагъор сыд? —
къэупчIэ тхакIор.
Ары. Уегупшысэмэ, ежь ЦIыфэу мы дунэешхор Тхьэм Iэрылъхьэ къызфишIыгъэм игъэпсыкIэ-шIыкIэ, изэфэгъэ-къэрарыгъэ, иакъыл-Iушыгъэ, игулъытэ-гумзэгъагъэ, игукIэгъу бэдэд ялъытыгъэр. ЦIыфы пэпчъ а цIэ лъапIэр къыгъэшъыпкъэжьэу щыIэныр анахь шъхьаI. Ау шIур зылэжьырэри, лажьэр зытхъурэри ежь цIыф цIыкIур ары. Акъылынчъагъэм, мыжъоу бдзырэм узэрелъэпэожьырэр ащ къыгурыIорэп:
Уеонэу къыщыхъумэ,
Ышъхьэ еуфэ.
Темыфэу ущытхъумэ,
Щытхъу къелъэIуфэ.
ЦIыф Iушыр щытхъу фалIэп, акъыл пIуакIэр, хэтми, щытхъу кIэнэцI.
МэщбэшIэ Исхьакъ исатыриплIхэр мин пчъагъэ хъухэу хэшыпыкIыгъэ тхылъитIу къадэхьагъэх. Ахэм уафэсакъэу уяджэмэ, убзи, уихабзи, уибзыпхъи нафэ къыпфашIыщт. ПсынкIэп уусэкIоныр, цIыфи, къэхъущти, къэшIэщти, блэкIыгъи, непи, неущи гукIэ зэбгъэзэфэныр. Ау усэн-гупшысэныр лъагъо зыфэхъугъэмкIэ, гущыIэр — гушъхьэгъомыл, фэсакъэу елэжьы, исатыр пэпчъкIэ цIыфыгум лъэIэсы. УсакIор ушъыекIо шъыпкъ, цIыфы хъу зышIоигъом джары тхылъ дэгъур зыкIикIасэр:
Бжьы онтэгъур
спшъэбы дэлъэу
Сыпшъыгъаеу сэкIо, сэкIо.
УчIыфэнчъэу,
чIыфи птелъэу
Тэ уежьагъа сыгу къысеIо.
Тхэныр Iоф къин мыухыжь, ауми, ар зынэтIэгу итхагъэу къэхъугъэм ипшъэрылъ зафэу зэшIуехы:
ШъхьэкуцIыр мэгъу,
зишIэжьрэп,
Седжэ, седжэ —
сыкъишIэжьрэп.
Iоф сшIэнэу сытIысмэ,
мэхъужьы,
Сыхъужьыгъэу
зыкъысщэхъужьы.
* * *
УтIысыжь-ущыскIэ
ГъашIэр пфэшIущтэп,
Уныбэ изкIэ
Пшхыгъэр IэшIущтэп.
Уиными, уцIыкIуми пфэлъэкIырэр дэгъоу пшIэу зебгъэсэныр къызэрэпшъхьапэжьырэр, Iофым ишIыкIэ ошIэмэ Iахьынчъэ узэрэмыхъущтыр мы сатыриплIхэм ащыкIэгъэтхъыгъ.
Ау дунэе нэфыр пчъагъэу зэхэлъ: цIыфым гукIэ ышыпэу ызыжьырэр, ыщэчырэр бэдэд:
Дунай нэфым,
дунай къуапэм
Изыкъуапэ синэплъэгъу.
Джа нэплъэгъум
илъэгъуапэ
Дэжь щымыIэр сишIулъэгъу.
Сыдрэ мылъкуи анахь лъапIэр шIулъэгъу къабзэу жъи кIи зыдэкIэжьырэр зэрэарыр къыщыIуагъ мы сатыриплIым.
Усэр — тхьэтын лъапI. Ар зыхэлъым Тхьэр къызэретагъэр нафэ, МэщбэшIэ Исхьакъ «Адыгэхэр» зыфиIорэ закъом нахь ымытхыгъагъэми икъущтыгъ. Ау тхэкIошхом итворчествэ зэфэдэкIэ илъэпкъ, ихэгъэгу гукIэ сыдигъуи зэрафакIорэр дэгъу дэдэу къащыриIотыкIыгъ. «Дахэ сидунай» зыфиIорэ усэ-орэдри, «Шъэогъур ары…» зыфиIоу ныбджэгъу-зэфагъэм фэгъэхьыгъэри поэзие лъэшы. Исхьакъ усэ сатыр къыркъи, усэ зэхэпцэгъэ нэкIи иIэп — ипоэзие ушъагъэ, бай, щыIэныгъэшхом, цIыфым, щэIагъэм, IэшIагъэм, шIэныгъэм, гупыкI-гукIэгъум, шIулъэгъу мыпкIыжьым атешIыкIыгъ. Джары МэщбашIэм итворчествэ псынэкIэчъ къаргъоу, зипсы IэшIу псэ зыпытыр фэныкъо зышIырэр. Дэгъум хэта фэмыер, кIырымыплъырэр?!
Адыгэ ыкIи хэгъэгу литературэр МэщбэшIэ Исхьакъ итхыгъэхэмкIэ ыгъэкIэрэкIагъэх, ыгъэбаигъэх. ТхакIом игушъхьэлэжьыгъэ ифэшъошэ уасэ къэралыгъом къыфишIыгъ: шIухьафтын лъапIэхэр, щытхъуцIэхэр къыфагъэшъошагъэх, ахэм анахь лъагэр, иныр, лъапIэр Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъкъарым ыкIи Къэрэщэе-Щэрджэсым янароднэ тхакIоу зэрэхъугъэр ары. Исхьакъ ыныбжь зикъугъэм къыщегъэжьагъэу, уахътэм ымакъэ кIэдэIукIыныр, зэхишIыкIыныр, зэрифэшъуашэм тетэу а уахътэм ицIыфхэм яшIушIагъэ къыриIотыкIыныр зэрэфэукIочIырэр умыгъэшIэгъон плъэкIырэп.
МэщбэшIэ Исхьакъ илитературэ IофшIэгъэшхокIэ дунаим щызэлъашIагъ, игупсэ, ихэку Адыгеим фэдэ къабзэу Урысыеми лъытэныгъэ къыщыфашIы. «Урысыем IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къыфагъэшъошагъ. Лъэпкъым ащ фэдэ цIыфышхо гъэсэгъэ ин, тхэкIо-гупшысэкIошхо къызэрэхэкIыгъэм адыгэгу зиIэ пэпчъ рэгушхо. Исхьакъ ихудожественнэ произведениехэр бзэ зэфэшъхьафхэмкIэ къыдэкIыгъэх. Иусэ гущыIэхэр зэрылъ орэдхэу «Адыгэхэр», «Дахэ сидунай», «Адыгэ цыер», нэмыкIхэр тыди къыщаIо.
СатыриплIхэр пIомэ, тхьэлъэIу папкIэх, ахэм акъыли, гъэсэпэтхыди ахэлъ. Мыхэр адыгэ щыIакIэм икуупIэ къыхэхыгъэх, тхакIом епэсыгъэ жабзэкIэ тхыгъэх, мэкъэмэ чанкIэ гъэкIэрэкIагъэх. Адыгэ дунаир зылэжьыгъэ, щызгъэIэгъэ гущыIэ щэрыохэр ахэм алъапс, еджэгъошIух, гурыIогъошIух, шIугъэм, дэхагъэм уфапIу, уагъэгупшысэ, уиадыгабзэ укIагъэгушIужьы:
ЦIыфыр бгъэгушIоным
Нахь гушIуагъо щыIэп,
Ащ уфэгушIоным
ИIэшIу фэди щыIэп.
ЕтIани нэмыкI къыпегъахъо усакIом:
ЦIыф Iуш зыдэс чылэр
ЦIэрыIу…
Адыгэ лъэпкъым паемэ, зышъхьамысыжьырэ тхэкIошхоу, чэщи мафи гупшысэшIур зылэжьырэ МэщбэшIэ Исхьакъ псауныгъэ пытэкIэ Тхьэр къетэнэу, ишIу фэбэгъонэу, гъэ мин ыгъэшIэнэу тыфэлъаIо!
Мамырыкъо Нуриет
(АДЫГЭ МАКЪ)
