Bir Çerkes olarak Türk halk oyunları bölümünde lisans eğitimi almak bana her zaman etnik bir kimliğe sahip olmanın bu meslek için avantajlı olduğunu düşündürdü. İlkokul yıllarında başladığım dans çalışmaları ve her zaman Çerkes olarak hayatımı sürdürüyor olmam araştırma konusu seçimlerimde büyük etken oldu. Lisans eğitimi boyunca birçok dersin ödevini her zaman hâkim olduğumu da düşünerek Çerkesler ile alakalı konulardan tercih ettim ve bu durum hocalarım tarafından da beğenildi. Bu nedenle tez çalışmamın da Çerkes kültürü üzerine olması özellikle danışman hocam Doç. İlknur Demirbağ tarafından çok destek gördü. Daha birinci sınıfta kafamda şekillenmeye başlayan tez konusu, tez danışmanımın büyük destekleri ile netleşerek Çerkes dansları üzerine bir başlık haline geldi:
“Düzce Çerkeslerinin wuig, kafe, çeçen ve tleperuj oyunları üzerinden dans geleneklerinin incelenmesi”.
Araştırmanın en verimli hale gelebilmesi için ilk hedef olarak araştırma alanını küçük tutmayı uygun gördük. Kafkasya ve büyük bir diasporaya sahip olan Çerkesler, “Çerkes düğün ve dansları” olarak bir başlıkta toplanamayacak kadar geniş ve bölgeden bölgeye ufak tefek farklılıklar içeren bir kültüre sahip. Bu farklılıklardan bazı bölümlerde örnekler verilse de asıl konu Düzce Çerkesleri referans alınarak işlendi ve en çok oynanan dört dans araştırmaya konu edinildi. Belirlenen dört dansın icrası, müzik yapıları, dansların birbiri ile benzerlikleri ve farklılıkları, kullanılan müzik aletleri gibi birçok açıdan incelenmesine yer verildi. Kültürde dansın yeri ve önemi örnekler ile fazlaca vurgulandı. Çalışmada 20 yazılı, 3 internet sitesi kaynak olarak incelendi ve yaklaşık 100 kişi ile kaynak kişi olarak görüşmeler yapılarak kayıt altına alındı.
Düzce Üniversitesi Çerkes Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı ve bölüm hocalarının da yer aldığı görüşme listesi, birçok Çerkes köyü ziyareti ve görüşmelerini içeriyor. En çok görüşme yapılan köyler Elmacık, Çerkez Taşköprü, Köprübaşı Ömerefendi, Arapçiftliği, Şaguç olarak sıralanabilir. Yine genelde bu köylerden ya da yakın köylerden olup merkezde yaşayan birçok kişi ile röportajlar yapılarak video kayıtları alındı.
Bu kayıtların bir tez sürecini oluşturmasından daha önemli bir nokta vardı; henüz tezimi teslim ettiğim zamanlarda görüşme yaptığım kişilerden iki büyüğümüzün vefatı ve bir büyüğümüzün alzheimer hastalığının iyice ilerlemesi beni derinden etkiledi. Bir lisans tezi tesliminden ziyade elimde kalanların aslında bir kültürün mirası olduğunu tekrar tekrar anladım. Bu düşünce araştırmalarımı devam ettirme ve araştırma alanı ve konusunu genişletme kararı almama neden oldu.
Araştırma içeriği
Tez toplamda iki bölümden oluşuyor. Birinci bölümde üstbaşlık olarak “Çerkesler hakkında genel bilgi” ve altbaşlıklarda Çerkesler kimlerdir, Çerkeslerin tarihi, Düzce Çerkesleri sorularının cevapları yer alıyor. Yine Düzce Çerkeslerinin düğün geleneği, düğün alanı ve düğünlerde kullanılan müzik aletlerine bu bölümde değiniliyor. İkinci bölümde ise Çerkes danslarının genel özellikleri, wuig, kafe, çeçen ve tleperuj dansları ayrı ayrı başlıklar halinde ele alınıyor.
Çalışmada, Çerkes kelimesinin bölgede Adigeleri temsil ettiği ancak Ubıhların da Adigelerin bir boyu kabul edildiği görüşünün çoğunlukta olduğu görülmüştür. Ayrıca Adigelerin en yakın akrabalarının Abhazlar olduğu kabul edilmektedir. Araştırmada görüşülen kişilerin çoğunluk fikri göz önüne alınarak bu çalışma için Adigelerin Çerkes olduğu düşüncesi ile süreç devam ettirilmiştir.
Bu bilgilerden yola çıkarak Düzce’de merkez ve ilçelere bağlı olarak toplamda Çerkeslerin kurduğu 65 köy olduğu bilinmektedir. Bu köylerden çoğu merkeze bağlı mahallelerdir, bazıları köyde yaşayan Çerkes kalmaması nedeniyle asimile olmuştur. Düzce’ye yerleşen Çerkes boyları (kabileleri); Kabardey, Besleney, Şapsığ, Abzeh, Kemguy (Çemguy), Vubıh (Ubıh) ve Hatukuaylardır. Köprübaşı Ömerefendi Köyü (Haçemziye) dışında tüm köylerde kullanılan dil Batı Adigecenin Şapsığ şivesidir. Bir tek Haçemziye’de Batı Adigecenin Çemguy şivesi konuşulmaktadır. Bunun dışında boylar arası hiçbir xabze (yazısız kurallar) farklılığı görülmemiştir.
Düğün âdetleri
Araştırma sürecinde kayda alınan her düğün aynı düzende gerçekleştirilmiştir. Gelin alma, gelini akordeon/garmon eşliğinde evinden çıkartma, “nise wored” (gelin getirme şarkısı) eşliğinde gelinin yeni evine girmesi gibi tüm ritüeller gerçekleştirilmiştir. Düzce’de köylerde yaşama oranının da yüksek olması nedeniyle yapılan çoğu düğün köy evlerinin bahçelerinde, köy meralarında gerçekleştirilmektedir. Gelini atlarla karşılama, köyün girişinde kol kola giren erkeklerin “dejuğ” (çoksesli insan vokali) eşliğinde baklava ikram edilene kadar gruplar halinde atışmaları, gelin eve girerken bir kolu altına Kuranıkerim, diğer kolunun altına ise ekmek koyulması gibi ritüeller araştırma sürecindeki tüm düğünlerde görülmüştür. Ayrıca kız kaçırma ve “nanguaş evi” (gelinin kaçırılıp damadın bir akraba ya da aile dostunda düğün gününe kadar misafir edildiği ev) âdetleri Düzce’de hâlâ devam ettirilmektedir. Damadın düğüne katılımı bazı düğünlerde görülmüş, bazılarında ise uzaktan düğünü izlediği gözlemlenmiştir. (Eskiden damat düğüne katılmazken son dönemlerde değiştiği görülmektedir).
Müzik ve müzik aletleri
İncelenen örneklerde genelde 2 zamanlı, 4 zamanlı ve 6 zamanlı ezgilere rastlanmıştır. Kamıl, şıç’epşıne, ap’epşıne, phaçek/phaç’ıç, fiotırp (doli-davul), pşıne (akordeon-garmon-mızıka) en çok bilinen Çerkes enstrümanlarıdır. Düzce düğünlerinde daha çok pşıne, fiotırp ve phaçek/phaç’ıç kullanılmaktadır.
Düzce’de düğünler wuig, kafe, çeçen, tleperuj ve tekrar wuig oynanacak şekilde icra edilir. Bazı düğünlerde Abhaz dansı olan apsını apsuva ve yine Adige dansı olan ve son yıllarda çok ilgi gören hakulaj dansı da oynandığı görülür. Bahsedilen dört dans Düzce düğünlerinin kemikleşmiş oyun sıralamasıdır. Ancak görüşülen özellikle 60 yaş üstü kişiler, daha önceleri sadece tleperuj dansının düğünlerde oynandığını ve diğer tüm dansların çok sonradan oynanmaya başladığını iddia etmektedirler. Hatta tleperuj dışındaki dansları anlatırken “Kafkas oyunu”, tleperuj dansı içinse “Çerkes oyunu” demeyi uygun gördükleri kayda alınmıştır.
Tüm düğünler istisnasız wuig dansı ile başlar ve wuig ile biter. Wuig, bilinen en eski dini ritüellerden biridir. Nartların 2 bin yıllık müziği eşliğindeki dans, diğer Çerkes danslarının aksine en kalabalık halde düğün alanının ortasında icra edilir. “Tanışma dansı” olarak da adlandırılan wuig, kadın ve erkeğin birbiri ile temas halinde olduğu tek danstır. Araştırma süresince el, kol ve ayak figürlerinde birçok değişime rastlanmış ve her biri tek tek incelenmiştir. Wuig’in hemen ardından kafe dansı icra edilir. Bu dans eskilerde “kaşenlik dansı” olarak da isimlendirilirmiş; bu nedenle yakın akraba, abi-kardeş, baba-kız gibi eşleşmelerin uygun olmadığı dile getirilmiştir. Genel olarak düğünlerde bu eşleşmelerin daha eski zamanlarda hoş karşılanmadığı ancak günümüzde bazı danslarda güzel bulunduğu da bazı görüşülen kişiler tarafından aktarılmıştır. Kafe dansı diğer bölgelere göre Düzce’de kadının değil erkeğin yönettiği bir danstır. Dansın başından sonuna kadar tüm çizgileri ve oyunun başlangıcını, bitişini erkek belirler. Bölgede kafe dansına düğün esnasında çok vakit ayrılmadığı, birkaç çift oynadıktan sora diğer dansa geçildiği görülmüştür. Belli kurallar çerçevesinde, oyunu icra edenler arasında farklılık gösterebilecek özgürlükleri de sunan bir dans çeşididir. Kalıp çizgileri olmasına rağmen oynayanların ve daha çok oyunu yöneten erkeğin belirlediği düzende ilerler.
Kafe dansının hemen ardından çeçen başlatılır. Hızlı olan bu dansa kafe’den daha fazla vakit ayrılır. Eskilerin bu dansa lezginka dediği de kayıt altına alınmıştır. Düzce düğünlerinin vazgeçilmezi şüphesiz ki tleperuj dansıdır. Düğünün büyük bir bölümü tleperuj ile geçer. Eski kayıtlar incelendiğinde bu dansa kadınların da “dejuğ” ve “wored”ler ile eşlik ettiği kayıtlara rastlanmıştır, ancak günümüzde eşlik edilmesinin ayıplandığı bilinmektedir. Ayrıca bölgede bu dansın başlaması ile silah atışı ciddi oranda artar.
Düzce bölgesinde tleperuj dansı ciddi olarak önem görmekte ve birçok düğün geç saatlere kadar sadece tleperuj oynanarak sürdürülmektedir. Düğünün final dansı wuig’dir. Düğüne geç katılan ya da bazı oyunları oynayamayanlar için wuig halkasının içinde diğer danslar kısa kısa oynanabilir. Bu sadece düğün sonunda icra edilen wuig için geçerli bir ayrıcalıktır.
Tüm bu dansların incelemesinde yıllar içinde el, kol, adım ve ritim gibi birçok farklılık görülmüştür. Kullanılan müzik aletlerinde azalma, kullanılan müziklerde çeşitlilik gibi birçok değişim kayda alınmıştır. Modern yaşamın getirdiği estetik kaygılar da göz önünde tutulunca kültürün yeni formlardan etkilenmemesi elbette imkânsız. Tezde de çok kez değinilen el, kol duruşları daha çok danslar sahnelenmeye başladıktan sonra görülmektedir. Amatör dans ekipleri ile birlikte dans stilleri, çeşitleri, müzikleri ve giyim kuşamları ciddi oranda değişime uğramıştır. Daha birçok ayrıntının yer verildiği tez çalışması Düzce Çerkeslerinin düğün ve dans geleneğini incelemede sadece bir başlangıç çalışmasıdır, diyebilirim.
Çerkeslik üzerine birçok tez yazılabilir. Sahip oldukları kültür ve yaşam şekilleri birçok lisans ve yüksek lisans tez çalışmasını doyuracak zenginliktedir. Misafirperverlikleri ile bilinen Çerkesler ile ilgili araştırma yapmak büyük zorluklar içermese de çok kolaydı demek de pek mümkün değil. Tabii ki bu araştırma sürecinde bazı sıkıntılı anlar da yaşandı. Özellikle belli bir yaşa ermiş insanların kayıt altına alırken konuşmak istememeleri, bazı melodik örnekleri ya da “wored” denilen şarkıları seslendirmekten çekinmeleri gibi birçok problem ile karşılaştım. Ancak tez araştırma sürecinin en büyük avantajı ve aynı zamanda dezavantajı kesinlikle Düzceli bir Çerkes olmamdı. Ait olduğum topluluğa sorular sormak ve samimi cevaplar alabilmek gerçekten bu süreçte beni çok zorladı. Ayıp kavramının büyük önem gördüğü toplumda araştırma yapmak ve yanlış anlaşılmadan bazı sorulara cevap aramak oldukça sıkıntılı bir süreçti. Ancak hassas noktalarını da iyi bildiğim için bazı konulara rahatça değinebilmek gibi de bir avantajım oldu.
Çalışma Düzce Çerkeslerinin düğün danslarını içeren iyi bir kaynak haline geldi demek mümkün. Genişletilebilir bir kaynak olarak gördüğüm bu çalışma İTÜ bünyesinde Çerkesler ile ilgili yapılan nadir tez çalışmalarından biri olarak İTÜ Türk Musiki Devlet Konservatuarı Türk Halk Oyunları Bölümü arşivinde ve Konservatuar kütüphanesinde yerini aldı.
