«Мыекъуапэ шIу сэлъэгъу», ощхыр щещхэу зытеужьыкIэ, гъый зэIу- нэжьыгъэ сабый ибэу янэ лъыхъурэм фэд… зыфиIорэ Мыекъуапэ нэIуасэ тыщфэхъугъ МэфэшIукъо Щенгюл.
Адыгеим тызэрэкIощтыр тиныбджэгъоу Дзыбэ (Махыгъэ) Фуля зызэхехым, «Щенгюл шъуигъусэу музеир зэжъугъэлъэгъу» къытиIогъагъ.
Тэрэзэу тигъэгъозагъ синыбджэгъу, Щенгюл музир гъэшIэгъонэу къызэрэтфиIотагъэм нахь зэпэблагъэ тызэфишIыгъ. Къыхэзгъэщы сшIоигъу, Щенгюл зышIэрэ цIыфыбэхэм, ащ хэкум ыгъэзэжьынэу зэрэхъугъэр къытфаIотагъэу щытыгъ нахь мышIэми, Хъущт Эмел «Лъэпкъым Ипшъашъ» ыIоу филмэу тырихыгъэм ежь къыщиIотагъэ- гъэхэм, иныбджэгъухэм ащ игугъу къызэрашIыгъэм, 2013-рэ илъэсым бзылъфыгъэ режьисёрхэм я 16. Дунэе Фестифалэу «ПхьэнкIыпхьэу быбырэр» зыфиIорэм филмыр къызэрэщагъэлъэ гъуагъэм тыщыгъозагъ.
МэфэшIукъо Щенгюл Мыекъуапэ зэрэщыпсэурэм, Iофэу ышIэрэм тигъэзэт еджэхэм нахь благъэу нэIуасэ афэтшIы тшIоигъэу гущыIэгъу фэхъугъэр тилIыкIоу Мыекъуапэ щыпсэрэ ЛIышэ Синэм.
Гюл Йылмаз
-Музеим Iофэу щыпшIэрэм игъугъ къытфэпшIына?
Адыгэ къэралыгъо лъэпкъ музеим IэкIыбым щыIэ адыгэхэм адэлэжьэрэ къутамэм сирипащэу Iоф сэшIэ.
ЫпэкIэ Краевически-шъолъыр музеу щытыгъ. Абрэдж Алмир тхьаматэу загъэнафэм ыуж лъэубэкъукIэхэр ышIыгъэх… Тыркуем къикIыжьыгъэ ткъошэу Жанэ Хьанджэрые IофышIэ ыштагъ. ЭкIыб хэгъэгу Адыгэхэу къакIохэрэм музеим епэсыгъэ Iэмэпсымэхэр къахьых. Хьанджэрие псэуалъэшIэу апшъэрэ гъэсэныгъэ иIагъэти, иIэнатIэ IофшIапIэ Iуагъ. Абрэджым ащ ычIыпIэ IэкIыб къикIырэ Адыгэхэм садэлэжьэнэу, зэдзэкIакIоу музеим сиштагъ (02-16-1993).-Музеим Iофэу щыпшIэрэм игъугъ къытфэпшIына?
-Адыгэ къэралыгъо лъэпкъ музеим IэкIыбым щыIэ адыгэхэм адэлэжьэрэ къутамэм сирипащэу Iоф сэшIэ.
Музеир бгъэгъакIэу ашIыгъэм 1994-рэ илъэсым тыгъэгъэзэм чIэхьажьыгъ. ШIэныгъэ ин зыIагъэ чыжьэрыплъэу, инджылыбзэ,нэмыцыбзэ, урысыбзэ,адыгабзэ ыкIи абхьазыбзэ зышIэрэщтыгъэ Абрэдж Алмир, музеим, Лъэпкъ МузейцIэр къыфагъэшъошэным кIэдэугъ ыкIи къыдихыгъ. Диаспорэм Iоф дэзышIэрэ къутамэм нахь зиушъомбгъугъ.
Сэ нэмыкIэу арапыбзэкIэ, инджылыбзэкIэ,ибранибзэкIэ хэкум къэкIожьыгъэ ткъошхэр щылэжьагъэх. Зэрэ дунэе Адыгэу пштагъэми, къэралыгъо мэхьанэ зиIэу Лъэпкъ музеим щэлажьэрэ диаспорэм икъутамэ ары. Арын фае, тэдэ къикIыгъэми Адыгэхэм музеир якIуапIэу зыкIэхъугъэр. Ащ ишIуагъэкIэ лъэпкъым хэкум зыдрахыгъэ гушъхьабайны- гъэ пкъыгъохэр, эмэпсымэхэр къыхьыжьыгъэх. Сэри мыдэеу сылэжьагъ. Пкъыгъо гъэш- Iэгъонэу сыугъоигъэхэм ащыщхэр тихьазнэщ щытэгъэгъунэх: сурэтхэр, тхылъхэр, – гъэзэтхэр, журналхэр, чIымэтххэр… Станбул апэрэ хасэу щызахащагъагъэм къыщдэкIы- гъэ тхыбзэхэр, буквархэр,а лъэхьаным лъэпкъым фэлэжьагъэхэм атхыгъэхэр, Мэт Иззэт пашэм итхылъэу «Кавказым Итарихь» зыфиIо 1937-рэ илъэсым Каир къыщдэкIыгъэр.
Сирием, Тыркуем, Иорданем, Еврупэм, Америкэм ащылажьэрэ Адыгэ Хасэхэм бзэ зээфэ- шъхьафкIэ къащдэкIыгъэхэр тиIэх. 1930-рэ илъэсхэм бзиплIыкIэ Шам къыщдэкIыгъэ гъэзэтэу «Мардж» къэсхьыгъагъ. ИлъэситIу нэуж Марджым имыхъур Сирием щэпсэурэ шIэныгъэлэжь префесэрэу Лъащ Абдул Сэлам къыхьыжьыгъ. Ар тхылъыжьхэр зыщащэ рэ щапIэм телъэу зелъэгъум къыщищэфыжьыгъ.
Диаспорэм икъутамэ зыфэгъзагъэ лъэныкъохэм къапкъырыкIэу, ЖъоныгъуакIэм и 21-рэм, ШышъхьаIум и I-м къэгъэлъэгъонхэм ыкIи музем щагъэуцугъэ къэгъэлъэгъонхэм бэрэ ахэльажьэх. Непэ IэкIыб къэрал адыгэхэр къэзыIотэрэ къэгъэлъэгъон дгъэуцум, тыугъоигъэ пкъыгъохэм зал псау аушъэным сыщэгугъу.
«Музеим щылэжьэрэ Адыгэ Диаспорэм икъутамэ шIу алъэгъугъ, ар сэрыыкIэ гушхуагъ»
Музеим пае лъэпкъым идышъэ кIэн сыугъоин фэшI Тыркуем нахь сыкъщэуцу. Сыда пIомэ, ащ сыкIоныр нахь IэшIэх. Адыгэхэм ианахьыбэр Тыркуем щэпсэу. Узуняйла шъольырым, тиунагъо, тикъуаджэ къыщысыугъоигъэхэр хэкум икIыхэ зэхъум зыдрахыгъэ пкъыгъох, Iэмэпсымэх; Щыуан, ар Анцокъохэм къысатыгъ, «хэкум къырахыгъ» аIозэ тикъуаджэ нысащэ зыхъукIэ щызэрахьащтыгъ. Тыжьын чыIухэрхэр, дышъэ идэным, уагъэм шьагъэм, упкIэм, шъошIэным, гъукIэным дызарахьэрэ Iэмэпсымэхэр, щэгъэчьалъ, щэрыуахь, кIэпщ, шъхьархъон, упкIэцуакъэ, Iумбырылъ, льао, шыкIэм хэшIыкIыгъэ ыкIи гъучь лъахьэхэр, шхо зэгъэпэшыгъэ тыжьынхэр телъэу къэсхьыжьыгъэх. Мыхэм ыкIи хэкум къакIохэрэм къахьыгъэхэм афэдэхэр музеим зы чIэлъыр е чIэмылхэри ахэтых.
Иорданем 1986-рэ илъэсым Москва пасолымкIэ Тыжьын къамэ Мыекъуапэ къагъахьыжьыгъ. Я ХIХ-рэ льэшIэгъум ашIыгъэу агъэнэфагъ. 1857-рэ илъэсым Казан къыщдэкIыгъэхэу КъурIатIу, зыр Тыркуем Дюзджэ, ятIонэрэр Косова къырахыжьыгъ. Шыхьабжьэ, Самсун къыщыуцугъэ Убых унагъом хэкум зыдрахыгъагъ, чылэм щашIыгъагъэ мэщытым идэпкъ палъэгъагь. Мэщытыжъыр закъутэм Шыхьаб -жьэр Цупэ Муса иунэ щигъэгъунагъ. Мурэтэ Чэпай Тыркуем зэкIом ащ къыратыжьи музеим къыфра- гъахьыжьыгъ.
Адыгэ Нып уцушъо дахэ, Абрэдж Алмир шIухьафтын къыфашIыгъ, Израил Адыгэхэм. Ныпыр музеим ихьазнэщ хэль. Сирием Уанэу къырахыжьыгъэр хэкум зыдрахыгъ Биданыкъохэм. Апэу Балканым, нэужым Сирием зыдахьыгъ. Косово Адыгэхэр къызэкIожьхэм Цэй Исхьакъ кушъитIу къыздищэжьыгъ. Зыр пшъэшъэжьые къушъ, адырэр кIэлцIыкIу пае ашIыгъагъ. Хэкум зыдрахьыгъэхэм ащыщых.
Аужырэ илъэсхэм кIэу шIыгъэхэу дышъэ идагъэхэр къарахьыгъ музеим. Дыпхъухэу Элмасрэ Айшэрэ дышъэ идагъэ дэпкъ пылъэхэр, Пщэу Атие Кескин исае ащ ыпхъу къытфаригъэщэжьыгъ. Ягъан Захьра ыIэкIэ ыдыгъэ Къэтэбэ плъыжь дышъэ идагъэ Адыгэ Сае, паIо, дэпкъ пылъэхэр тимузей шIухьафтын къыфашIыгъ. Захьра икIалэ ахэр къыхьын пае факIоу Мыекъуапэ къэкIуагъ. Биданэкъо зэшыпхъухэу Мелечхьанрэ Мералрэ Адыгэ тхыпхьэхэмкIэ гъэкIэрэкIагъэу Iэнэ тепхьохэр шIухьафтын музеим къыфашIыгъ. Ыджыри къэсымыIуагъэу къэнагъэр нахьыб.
Диаспорэм дэлэжьэрэ къутамэр шIу зэралъэгъурэр, уасэ къызэрэфашIырэр Абрэдж Алмир ишIушIагъ, ащ IэкIыб щыпсэурэ Адыгэхэм лъытэныгъэу афишIырэм къыкIэкIуагъ. Аущтэу зыкIасIорэр, Музеим къычIэхьагъэу зы нэбгырэ Алмир зэрамгъэлъэгъоу чIэкIыжьыгъэп. Ахэм дахэу апэгъокIыщтыгъ, къаIуатэхэрэм нэку нэпсэу ядэIоу къыхэкIыщтыгъ, цIыф зэхэдз ышIыщтыгъэп. Абрэдж Алмир диаспорэм ыгу фызэIухыгъэу зэрэщытыгъэм музеим иIофышIэхэри нэшIукIэ аригъэплъыгъэх. Непэ сэ адыгабзэрэ тыркубзэрэ сызэрэлажьэрэр. Урысыбзэр нахь макI.
«Зао къэхъум апэрэ огъур музейхэм атефэ»
Адыгэ Къэралыгъо Лъэпкъ Музеим ихьазнэщ бай дэд. Уасэ зыфэшIыгъуае пкъыгъо гъэшIэгъонхэр ихьазнэщ чIэлъых. Ахэр щагъэгъунэнхэу, фэшIу, уцуахьыгъэу бгъэгъакIэ зэгъэпэшыгъэ музеим ищагу щагъэуцу. Ащ лъэпкъым идышъэ кIэн фэгумэкIыхэрэм гушхуагъэ къареты. Адыгэ хьакIэщ музеим ищагу дашIахьыщт… Проектыр Абрэджыр щыIэзэ рагъэжьэгъагъ.
Музейхэм апэрэ огъур закIтефэрэр, Лъэпкъым ихьишъэ, инэущэ ахэм ягъэбылъыпIэщ ары. Лъэшэу гукъау блэкIыгъэ лIэшIэгъум Адыгэ музеищтыгъэм нэмыц фашистхэм машIо зэрэкIадзэгъагъэр. Къанэрэ щымыIэу хэстахьыгъэх ныбжьи къэзымгъэзэжьыщт щыгъын шъуашэхэр, лъэпкь Iэмэпсыэхэр… ахэр апэдэдэ музеим лъпсэ фэзышIыгъэ дышъэ кIэн пъкыгъохэу аугъоигъэхэр арыгъэх. Ащ фэд Грузин Абхьаз зэпэуцужь заом илъэхьан, Абхьазхэм ямузэй чIэлъхэм ащыщхэр Уанэ дэхэдэдэхэр, шы Iэпс лъэпсхэр… тимузей къащэнэу зэрэхъугъагъэр. Ахэр «Кавказыр Зэдитиун» зышъхьа къэгъэлъэгъоным Абрэдж Алмирэ хигъэлэжьэгъагъэх. Заор Iэсэжьыфэ щыIагъэх.
Мыщ фэгъахьыгъэу щысэхэр бэу щыIэх.
***
-Тхамафэм Щыкъэбархэр зыфиIорэ радио придачэр лъэкIуатэха? Адыгэ радиом онлаинкIэ тедэIун лъэкIыщта?
-Ары, къэтыныр лъэкIуатэ. ЭкIыб хэгъэгухэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм апе зэхагъэуцо. АрапыбзэкIэ, ТыркубзэкIэ «ЧIыгужьым Ымакъ» зыфиIоэрэ къэтын. АдыгыбзэкIэ Къэбархэр къытаты.
Синыбджэгъу арапыбзэкIэ, сэ тыркубзэкIэ зэтэдзэкIыжьы, тыкъяджэ. ОнлаинкIэ шъядэIун шъулъэ – кIыщт. Адыгэ телевидинем инэкIубгъо интернетыми ит. ГТРК зыптхыкIэ телевидинеми янэкIубгъо радиор иновишания ибгъотэщт.
«Узуняйла сыфезэщы адэ, сыфемызэщын лъэкIына»
-Хэкум узэкIожьым илъэсищ укIуагъэп, ащ ыуж илъэс къэсми уанэ зэбгъэлъэгъунэу укIуагъ. 1997-рэ илъэсым прф. др. Унэрэкъо Рае зыхэтыгъэ шIэныгъэлэжьхэм урягъусэу Тыркуем укъэкIогъагъ. Узуняйла уфезэща?
-Узуняйла сыфезэщы адэ, сыфэмызэщын лъэкIына, сызыпIугъэр, гъуазэ сыфэхъугъэр Узуняйла арыба. СицIыкIугъор,синыбжьыкIэгъур ащ щызгъэкIуагъ. Тиунагъо ащ щыI. Сянэ Сятэ, Хэкум икIыгъэ тятэжъ пIашъэу МэфэшIукъо Исхьакъ щыублагъэу сыкъызтекIыгъэхэм, сянэкъылъфыгъэхэм якъэхэр ащ щыIэх. Гумэхагъэр мыщ къебэкIыми, цIыфзэхашIэм сэ нахь сыдехьыхы…
Мыекъуапэ сызэрэщыщыр инэу зэхэсэшIэ. СицIыкIугъо щегъэжьагъэу сихъопсэпIагъ. Мыщ дэжьым ащфэгьахьыгъэу сигукъэкIыжь горэм игугъу къэсшIы сшIоигъу. 1963 илъэсым мэкъуогъу мэзагъ, еджапIэхэр зэфашIыгъэу чылэм тыкIожьыгъагъ. Жанэхэм янэнэжъ илъэс 112-рэм итэу идунае ыхъожьыгъ. ТиунагъокIэ къытпэблагъэхэу щытыгъэх. Сянэ хьадагъэм тесхэм апае пщэрахьыщтыгъ. Сэри ыдэжь сыщытыгъ. Сшынахьыжъ (ащ дэжьым я енэрэ классым щеджэщтыгъ) джэхашъом къытелъади, Сян! Нэнэжь бэным зыдалъхьэм лIыхэм сахэпши сыдэплъагъ, бэным Кавказым ымэ къыдихыщтыгъ» зэриIуагъэм сисабыигу зэлъиштэгъагъ. «Жанэ ПIатIу ягуащ хэкум къикIыгъагъ» аIощтыгъ игугъ ашIы зыхъукIэ. Ежьхэр хэкум щымыщыгъэм фэдэу… Хэкум икIыгъэу а зыр ары псаоу къэнэгъагъэр. Пшъэшъэ ныбжьыкIэу ятэжъхэм ячIыгу къызэрэзэринэкIыгъэр ыгу зэримыкIырэр, гукъэкIыжьхэр, орэдьыжьхэр, къэбархэр тянэ дэхэм, игъунэгъухэм къафиIотэжьыщтыгъ. Анахь щымыгъупшэщтыгъэр, гъогум техьагъэхэу кум зэряшIупкIыжьыгъагъэр, ятэ зэкIиуIпаIи кум зэрэригъэIыстэжьыгъагъэр, «къуаджэр къэмылъэгъожьы охьуфэкIэ шъуфэсакъ мыщ!» ятэ зэриIогъагъэр ары. Псэлъыхъоу иIагъэм игугъ къытфишIы зыхъукIэ ынапIэхэр ридзыхыхэти, зи къымыIоу тIэкIурэ щысыщтыгъэу игущыIэгъухэм къаIожьыщтыгъ. ТыжьынашIэхэм япхъугъ Нэнэжь. «Тызэрелъэгъоу Хэкум игугъ къыригъажьэщтыгъ, нэнэжъ тыригъэзэщыгъагъ, тэ Iоф мыухыжь гущэ тиIагъ. Джы тгъотыжьыгъэем къыIуатэрэм зэкIэми тядэIуныгъэба»ыIогъагъ сянэ..
Сэри нэнэжъ къэсэшIэжьы. ЦIыкIужъые хъужьыгъагъ. Ынэгу фыжьыбзэу, упкIэу къэгущыIэщтыгъ, дэеу зэхихыщтыгъ. Бирам мафэхэм ПIатIу адэжь тызихьакIэ тлъэгъущтыгъ. Яунэ чапэм кIэрытыгъ, ар ти, гъэмафэм тыгъэм зыригъэунэу пчьэIупэм къыращыщтыгъ. Сда ащ фэдиз илъэсым Жанэхэм янэнэжъ сищыIэныгъэ зыкIхэтыгъэр. Ащ пае «Хэкум къикIыгъ» зэраIощтыгъэр сэрыкIэ хэушъхьафыкIыгъэу зыкIэхъущтыгъэр… Нэнэжъ ибэн къыдихыгъэ Кавказым ымэ сыд фэдэгъа? Сщыгъупшагъэхэп. Си Мыекъуап! шIу усэлъэгъу..
«ЕджапIэм сызчIахьэм тыркубзэ сшIэщтыгъэп»
-Щангул игущыIакIэ, игупшысэхэм ялъапсэ янэ къыпкъырихыгъ» еIо професэрэу Унэрэкъо Рае. Непэ ныдэлъфыбзэм изытет сыдым фэда, хымэ чIыгур е хэкур пштэмэ?
-Ныдэлъфыбзэр ным къыпIуилъхьарэ бзэр арыба! Сэ ар исабыигъом зынасып къыхьыгъэхэм сащыщ. Къалэу Кайсери тызэкощым тыркубзэ сымышIэу еджапIэм сычIэхьагъ. Мэзих нээуж еджэнымкIэ зэнэкъокъум ти класс сащтекIуагъ. Ащ лъэшэу сырыгушхогъагъ… Тиунагъо сшыхэр, сшыпхъу нахьыжь, тигупсэхэр къалэм зэрэщыпсэухэрэм пае бэрэ сэри къалэм сыщыIэнэу хъущтыгъэ. Илъэс 23-м сыдэсыгъ сIоми хъун. Ау тиунагъо тиныдэлъфыбзэкIэ тыщыгущыIэныр зэ нэмыIэми зэпыугъэп. Сятэрэ Сянэрэ ныбжь яIагъ, ахэр адыгабзэкIэ гущыIагъэх. Тэри тыбзэ тщыгъупшагъэп, нахь кIуачIэу хъугъэ нахь.
«Хэкум сыщыгупсэфынымкIэ Сянэ ишIуагъэ инэу къэкIуагъ»
Ары, Сянэ ары зишIуагъэр. Тиныдэлъфыбзэ, орэдэжьхэр, гъыбзэхэр, IорыIуатэхэр ренэу титхьакIумэ ригъэтыгъэх, шIу тигъэлъэгъугъэх. Адыгэ гущыIэжъхэр бэрэ щысэ къыхьыщтыгъ Джы сегупшысэщ, сыдэу губзыгъагъа сянэ, этнограф шъыпкъагъ. Зэ зэхихырэр щыгъупшэщ тыгъэп. Псыхъохэу Лабэ зыдэщыIэр, Шъхьагуащэ зэрэчьэрэр, ахэм къэбарэу апылъыр тынэгу къычIигъэуцоу къыIуатэщтыгъэх. Хэкум ехьылIагъэ къэбархэр ятэшыпхъоу Хьагожь къыфи Iотагъэр непэ зэхихыгъэм фэдэу къыIожьыщтыгъэх. Хьагожь, «илъэс 15-16-м ситыгъ, Хэкум тыкъызрагъэкIым, пкIышъхьа мэшъхьахэр дгъэгъунхэу чыим тетлъхьагъагъэх, тхьацу Iанлъэр игъэжьэгъу къэсыгъэу къэдгъэнагъ…» зэриIощтыгъэр сянэ нэку нэпсэу къытфиIотэжьыщтыгъ Ащ исае ары сянэ къызащэм нысэ джанэу щыгъыгъэр. Дышъэидэу тедэгъагъэхэм ащыщ зытIу сэри къызнэсыжьыгъ, сэгъагъашIох, сэгъэбылъых…
Ахэр зэкIэ зэхэбгъэхьожьымэ, Хэкум сыщыщныр, сыщыгупсэфыныр сянэ ишIуагъэу сэлъытэ. Ныдэлъфыбзэм иIоф урыгущыIэныр псынкIагъоп. Ау щысэ зытIу къэсхьын. Адыгабзэр гъощэным ежьапIэр хэхэс чIыгур ары. АщкIэ зы щысэ сыгу къэкIыжьы, сыкъэкIожьыгъакIэу Тыркуем къикIыгъэ хьакIэхэр музеим къэкIуагъэх, ныбжьыкIагъэхэп, адыгабзэ ашIэщтыгъэп, е мэкIэдэдэу къызгурыIохэрэр ахэтыгъ. Лъэшэу сыгу хэкIыгъагъ. Узуняйла джыри адыгабзэр щылъэшыгъ, тыркубзэри ащ фэдизэу ахэхьагъагъэп.
Ау 1970-рэ илъэсхэм телевизерхэр уна- гъохэм арыты зэхъум ащи чылэхэм мэкIэ макIэу тыркубзэр щыIоу ыублэгъагъ. Ащ чыжьэу къежьэгъэ политически лъапсэ иIаъ. ЛъыкIуатэ къэсми мулт икхэм, сериялхэм адыгабзэр ацIыцIыгъ. Тыркубзэ зыщамышIэщтыгъэ къуаджэхэм адыгабзэр амышIэжьы хъугъэ. Тэ тиунагъокIи сыдэу зытэшIи тыпэлъэшыгъэп.
Илъэс пчьагъэ хъугъэу Тыркуем адыгабзэр къагъэнэжьыным пае Iофыгъубэ зэрахьэ. Джы аужырэ илъэсхэм Хэкуми ащ фэдэу ныдэлъфыбзэм иIоф къыщыхьыльагъ. Бэ темышIэу Iэ- кIыбым щыIэ адыгэхэм афэдэу ныдэлъфыбзэр тхылъыпIэхэм къатенэным сегъэщынэ… мы Iофым зэрэлъэпкъэу тишъыпкъэу тыпылъын фае. Тилъэпкъ къелыщтэп тыдэмылажьэм технологиякIэу къежьагъэм.
Совет хабзэм лъэпкъхэм я литературэ, якултурэ адиргъаштэщтгъэ. НыдэлъфыбзэмкIэ тхэрэ тхакIохэм, усакIохэм щытхъу тхылъкIэ ятэщтыгъ, ыгъашIощтыгъэх.
Ар зэхэтэкъуи «Шъхьадж ышъхьа херехехыжь» заIом, Адыгэхэм ялъэпкъ Iофхэр махэ хъугъэ АдыгабзэкIэ тхылъэу къыдэкIхэрэр мэкIаймэ атекIырэп. Илъэс пшIы ужым адыгвбзэкIэ тхэрэ еджэрэ къэмынэжьыным ищынагъо къэуцу. Лъэпкъыр сыдым къыкъонэжьыщта.
«Адыгэ бзылъфыгъэр лъэпкъым ибайныгъэ кIочIэгъу зэрэфэхъугъэр нафэ»
-IэкIыб Адыгэхэм ялъэныкъокIи, Хэкум ылъэныкъокIи бзылъфыгъэным еплъыкIэу уиIэм тыщыбгъэгъозэна…
-ШъыпкъэмкIэ гуфаплъэу узяплъырэм къыбгурэIо, тибзылъффыгъэхэм социялнэ щыIакIэм чIыпIэу щыряIэр зэрэзэфэдэр. ЫбгъуитIукIи тибзылъфыгъэхэр къэралыгъо къинхэм якъин (мыщ игъэкIоты гъэу тегущыIэгъэн фае) зехьакIох. БгъуитIуми тибзылъфыгъэхэр културэ, бзэ, дин зэфэшъхьафхэр зылэжьырэ цIыф лъэпкъхэм адагощы ящыIэныгъэ. Ахэм яфэмэбжьымэ къазэрэтирихьарэм щэч хэлъэп. ЗэрэзэтекIхэрэ лъэныкъор пштэмэ, тырку хэгъэгум егъэпшагъэм, мы лъэныкъор еджэным, апшъэрэ гъэсэныгъэм нахь пасэу зэрэнэсыгъэр ары. Бзылъфыгъэм ышъхьа ыIыгъыжьын амал ащ аритыгъ. Шъхьафитэу гупшысэнхэр аригъэшIагъ. Адыгэ бзылъфыгъэхэри ригъэшIокIуагъэх. Къэралыгъом иIофшIапIэхэм ащэлажьэх. Унагъо бысымгуащэу, Адыгэ бзылъфыгъэу зэрэщытым имызакъоу, дунэе културэ щыIакIэм изыIахьых. ГущыIэм пае, илъэс 80 зыныбжь Нанэм, Совет хабзэм иунашъохэр, нэмыкI къэралыгъохэм яполитикэ, ялъэпкъхэм, ящыIакIэ къатегущыIэн елъэкIы. Адыгэ хабзэр игъуазэу зэрэщытым инэу рэгушхо. Зы урысыбзэ гущыIэ ымышIэу чылэм дэкIыгъагъэу апшъэрэ гъэсэныгъэ иIэу хэкум къегъэзэжьы… Бзылъфыгъэ шъхьазакъоу къэнагъэр арыми, ибын унагъо, янэ ятэхэр, зыхагъэ лIакъор къегъэгъунэ; Ны, нысэ, шыпхъу… ипшъэрылъ щыгъупшэрэп. Шъыпкъэ зэкIэ зэфэд пIоныр къин, уахьтэм къыздихьыщтыр къэшIэгъуай, ау сэ нахьыбэрэм слъэгъу гъэр арары. Мы лъэныкъомкIэ Тыркуем иадыгэ бзылъфыгъэхэр нахь гупсэфых сIом сыхэукъонэп къысшIошIы.
Сыдэущтэу пльытагъэми, ти Адыгэ бзылъфыгъэхэм, Адыгэм лъэпкъым илъэпкъ зэхашIэ, ныдэлъфыбзэр непэ къызэрагъэсыгъэр нафэ.
-Уи усэхэм тяджагъ, тядэIугъ, хэкум цIыф гъэсагъэхэми ахэм уасэ афэшIыгъ. Зэхэубытагъэу ахэр къыдэбгъэкIынхэу угу хэльба?
-Мыщ дэжьым апэу къэсIонэу сызфаер, силэжьыгъэ уасэ къыфэзышIыгъэхэм, сезгъэджагъэхэм, къуачIэгъу къысфэхъугъэхэм зэкIэхэми инэу шъхьашъэ афэсэшIы.
Сиусэхэр сыугъоижьхэу тхылъцIыкIу къыдэзгъэкIыным сыкIэхъопсы. Ау сыусакIо чьэпхьыгъэу сыкъызщыхъужьырэп. Ащыщхэр Узуняйла щыстхыгъэх. Кирил тхакIэ сэшIэ сшIошIызэ. Зэримыкъугъэр хэкум сыкъзэкIожьым къызгурыIуагъ. ЩыкIагъэхэр яIэми, сызеджэжьыкIэ сынэпс къэзгъакIохэрэр ахэтых. «УнэцIыкIу щытиIагъ» зыфиIорэр хэкум сыкъфезэщыгъэу стыхыгъагъэ. ТIэшъу Ясин Мыекъуапэ щыIагъэу зэрэкIожьыгъэр журналым итэу седжагъагъ. Ащ къыпкъырыкIэу стхыгъэ усэр. Тиунэ цIыкIоу усэм хэтыр къызэрэдгъэнагъэу щытым фэдэу сынэгу ренэу чIэтыгъ. Мыекъуапэ итыгъэкъокIыпIэ лъэныкъо IошъхьацIыкIум кIэрытыгъ.
«ЗэкIэ зэлъытыгъэр о зэреплъэгъурэр, угукIэ узэрэфыщытыр ары»
-Хэкум зыгъэзэжьынэу фаехэм сыд япIом пшIоигъор? О къин дэхэкIае ппэкIэкIыгъ, ахэр амыушэтынхэм фэшI сыда зэрагъэпэшын фаер?
-Хэкум къэзгъэзэжьынэу зыгу хэлъхэм «афэзгъэпытэщтхэр» сIоным ычIыпIэ, сигупшысэхэр къасIом нахь игъоу сэлъытэ.
Хэкум Гъэзэжьыныр Тхьа псалъэ унашъоу лъаIпIэ; ар пшIошъ зэрэхъурэмкIэ уицахь зытелъыжьын, Хэкум узэрэщыгугъурэм фэдэу, О хэкум фэпшIэщтыр гукIэ зыдэпштэн, Уныдэлъфыбзэ, е унагъом щыщэу зынэбгырэм адыгабзэр ышIэн, УзкъоIэбэжьым къэпштэнэу зызэбгъэпэшым фае.
Материалнэу узэгъэпэшыгъэныр зэкIэм апшъа? пIом, ари хэку шIулъэгъум ипкъэоп-сIон. Сыда пIомэ, гущыIэм пае, бэу дэгъоу зэгъэпэшыгъэхэр якIэджыб ушъагъэу къэкIожьыгъагъэх, ау зэIо зашIэу къыздикIыгъэм агъэзэжьыгъ. Ахэм, хэкум нэшIукIэ цIыфхэр къырагъэплъыгъэхэп.
Хэкум къэкIожьыныр АдыгэхэмкIэ Iахь мыгощ, пшъэрылъ… ГукIэ, ПсэкIэ «ащ сэ сышыIэн фае, сыд фэдэми арары сихэку» ыIон фае. Ащ фэдэу зымыштэрэр гъогу къытемыхьахэм нахьышIу…
Хэкум къэкIожьыщтхэмкIэ сэ сыщысэ техыпIа? хьау, сыщысэ техыпэп: сэрсэрэу, сэ зыкъэспхъути сыкъэкIожьыгъ. УнагъоукIэ къэкIожьыщтхэм яIоф нэпэмыкI, ар зы, ятIонэрэу, сыкъзэкIожьым, лъэпкъыр къырищэлIэжьыным Хэкур фэхьазырыгъэп. Хэгъэгушхоу зыхэтыр гъогу зэхэкIыпIэм щытыгъ. Анахь макIэм, телефонкIэ узщыщым уадэгущыIэщтым тхьамафэрэ оежэнэу щытыгъ. бэрэ Сэ ащ фэдэ хъопсапIэ сиIагъэп, Тыркуем, сянэ къуаджэм щыIагъ, ащ джыри телефон дэтыгъэп…
Силъэпкъ ичIыгу зэрэщыпсэурэм, зэрэщыгушхорэм кIуачIэ къыситыгъ. Агу зэIухыгъэу зэгупсэхэр, унагъохэр зэрэзэхэтым сигугъэ къыIэтыгъ. Сятэжъ пIашъэхэм ячIыгу, Мыекъуапэ ижь къэсэщэ сэрыкIэ ар осэнчь. Гукъабзэу, сыкъызфэкIожьыгъэр зэхэзышIыкIыгъэхэр къызэрэсфэгу мэкIыхэрэм сазэрщыщым гугъэ къыситыгъ… Мыхъурэ алъэгъумэ, сыгу къыдащэягъ, къысэушъыигъэх…
Тэ «къинэу плъэгъугъэр амылъэгъун фэшI» зыфиIорэ упчьэм иджэуап къептым, непэ ра шIошъ хъугъаенкIи мэхъу.Къэралыгъоми, хэкуми щыыIакIэм бэ зэхъокIыгъэ щыфэхъугъ.
Унэ симыIэу илъэс дэхэкIае сыпсэугъ. СиIахьылхэм, синыбджэгъухэм адэжь сисыгъ. сигъэцыхагъ. Урысыбзэ сшIэщтыгъэп, ыджы фэдэу унэ зэтетхэм цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэр, Тыркуем, Сирием къикIыжьыгъэ унагъохэр ачIэсэу щытыгъэп. Бэрэ пэмытэу, илъэсиплIы Адыгэ унагъохэм атырэ унэ фэтэр сэри сыубыти сачIэсыгъ. Илъэсих Косово къыкIыжьыгъэ адыгэхэр зычIэс унэм хэт пэщым сиунаеу сисыгъ. Сыдыгъуи ты гумэкIэу къысшъхьащытыгъ Абрэдж Алмир къыслъыIэсыгъ. Ар къызэрэсшъхьагущыIэ кIырэм Лъэпкъым итхэкIо цIэрыIоу МэщбэшIэ Исхьакъ зэрэхэгущыIагъэм ишIуагъэкIэ, 2006-рэ илъэсым, хабзэм унэ къыситыгъ. Непэ тизэдэгущэIэгъу сгъэфедезэ, Хэкум, Мыекъуапэ сыщыгупсэфынымкIэ, сылъэ сытеуцонымкIэ кIочIэгъу къысфэхъугъэ пстэум шъхьащэ зэрафэсшIырэр къасIо сшIоигъу. КъэкIожьытхэм ясIо сшоигъор, Хэкум о угукIэ узэрэфыщытым фэд, унэкIэ зэрэплъэгъущтыр ары.
-Гъэзэтэу Жьынэпс еджэхэрэм ацIэкIэ бзылъфыгъэ гушхохэу ЛIышэ Синэмрэ МэфэшIукъо Щенгюлрэ тхьашъоегъэпсэу шъосэIо.
МэфэшIукъо Щенгюл
Узуняйла шъолъырым ит къуаджэу Пэдысые къыщыхъугъ. Хэкур шIу ылъэгъуным, ащ ыгъэзэжьыным гу тырезгъэшIахьыгъэр янэ къыфиIотэжьыщтыгъэ хэку къэбархэр ары. Ышнахьыжь игъусэу Хэкум зэдэкIожьынхэу арыгъэ, ау ащ къыдэмыхъугъэп, Щенгюл, Совет къэралыгъощтыгъэр ззэхэтэкъуи пчьэхэр зэIуихыгъэ зэхъум 1991-рэ илъэсым изакъоу Хэкум ыгъэзэжьыгъ. Ыпэрэ мазэхэм иныбджэгъоу Налчык кIожьыгъэу янэрэ ежьырырэ щыпсэущтыгъэ ипшъшъэгъу ыдэж, Мыекъуапэ зэкIожьым илъэситфым иIахьылхэм, иныбджэгъухэм адэжь щыпсэугъ. Илъэсым ехъурэ Адыгэ лъэпкъ Iэпэщысэхэр, тхылъхэр зыщащэрэ щэпIэ цIыкIум Iоф щылэжьагъ. ЦIыфыбэмэ ащ щызэлъашIагъ, шIу алъэгъугъ, ащыщ хъугъэ. Хэкум зыдрахыгъэ ныдэлъфыбзэр зэмыхъокIыгъэм фэдэу зэригъэIорышIэрэм, итхыхэрэм, цIыф гъэсагъэхэм гулъатагъ. Мыекъуапэ дэт музеим IофышIэ аштагъ. Адыгэ Къэралыгъо Университетым лъэпкъ факултетыр къыухыгъ. Адыгэ радиом «Фсыжьапщи» зыфиIорэ радио къэтынхэр Унэрэкъо Рае игъусэу ыгъэхьазырыгъэх. Филм кIэкхэр, декументалнэ фимхэр адыгабзэкIэ-тыркубзэкIэ зэридзэкIыгъ, текстхэм къяджагъ. ИIофшIагъэхэм Адыгеим щагъэшIуагъ, Урысые Къэралыгъо Теле Радио Компание уасэ къафишIыгъ, щытхъу тхыл къыфагъэшъошагъ.
МэфэшIукъо Щенгюл непи, Адыгэ Къэралыгъо Лъэпкъ Музеим IэкIыб къэрал Адыгэхэм адэлэжьэрэ къутамэм ипащэу, Адыгэ радиом IэкIыб къэралхэм апае бзыщкIэ къыдэкIырэ «ЧIыгужьым Ымакъ» зыфIорэ къэтыным тыркубзэм фэгъэзагъэу ащэлажьэ.
***
