Geçen günlerde İstanbul’dan Ankara’ya uzanan bir hatta Maykop’tan 4 araştırmacı ağırladı Çerkes diasporası. Pandeminin yükselişte olduğu bu günlerde, birçok araştırmacı gibi çalışmalarını ileriki yıllara ertelemeyen bu araştırmacılar Maykop’ta yer alan Doğu Devlet Müzesi’nin Kuzey Kafkasya Şubesi’nden araştırmacılar Alla Sokolova, Fatima Suleymanova, Larisa Huaka ve Jana Kuyuk idi.
2019 yılında daha önce Maykop’ta Kosovalı Adığelerin Sosyo-Kültürel Adaptasyonu konulu çalışması hakkında görüştüğüm etnomüzikolog Alla Sokolova beni aramış ve Türkiye’de yaşayan Çerkes asıllı ressamlar ve müzisyenler ile ilgili bir proje yapmak istediğini belirtmişti. TÜBİTAK ve Rusya Temel Araştırmalar Vakfı arasında imzalanan ikili işbirliği anlaşması kapsamında bir proje başvurusu yapabileceğimizi dile getirdi.
Abhazya Stratejik Araştırmalar Merkezi’nde uzun yıllar beraber çalıştığımız değerli dostum, Kadir Has Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde doktora öğrencisi olan Adzınba Elçin Başol’u arayarak bu projeyi nasıl bir çerçeveye oturtabileceğimizi tartıştık. Kendisinin konservatuar eğitiminden o konuşmada haberdar olduğum Elçin, gerekli iletişimleri sağlayarak konuyu bir ulusötesi ilişkiler tartışmasına oturtarak başvurabileceğimizi söyledi. Daha sonra değerli sanatçı ve emekli akademisyen Ercan Parlak ile görüştüm. Ercan Abi’nin yönlendirmesi ile Ahmet Özel ile telefonda görüştük ve daha sonra buluşarak projeyi oluşturmaya başladık. Maalesef biz bütün çabalarımıza rağmen Türkiye’deki başvurumuzu tamamlayamadık. Ancak karşı taraf başvurusunu yapmıştı ve Rusya Temel Araştırmalar Vakfı normalde tek taraflı başvuruların desteklenmeyeceğini açıkladığı halde projeyi destekleme kararı aldı.
Bu şekilde 2020 yılı başında “Türkiye ve Rusya’daki Çerkeslerin Kültürel Yayılımı: Sanat Tarihi ve Sosyo-Kültürel Analiz” başlıklı araştırma ve arşivleme projesi hayata geçmiş oldu. Bu vesileyle öncelikle Ahmet Özel, Ercan Parlak, ben ve Elçin Başol Doğu Devlet Müzesi’nin Kuzey Kafkasya Şubesi ve Adığey Devlet Üniversitesi işbirliğinde 26-28 Mart 2020 tarihinde Maykop’ta düzenlenecek olan “20-21.nci yüzyılın dönümünde Güzel Sanatlarda Artistik Stiller ve Yönler (Bölgesel Durum)” başlıklı bilimsel ve uygulamalı konferansa davet edildik.
Bu etkinlik için Ercan Abi haftada birkaç kez beni arıyor, seyahatimizin ve projenin öneminden bahsediyordu. Maalesef kendisiyle görüşmeyi planladığımız şubat ayının ikinci haftasında, kendisi yerine vefat haberi ulaştı bana. Zaten sonrasında da pandemi başladığından konferans uzaktan online olarak gerçekleştirildi. Konferans kapsamında bizi davet eden ekibin isteğiyle iki sunum gerçekleştirdim. Birisi Ercan Parlak’ın sanat hayatı, eserleri ve kendisinin Çerkes sanatçılar üstüne yazarak Facebook’ta paylaştığı yazılardan bir seçkiden oluşuyordu. İkincisi ise ben ve Elçin’in beraber hazırladığı bir çalışma olan “Çerkes Diasporasında Toplumsal Cinsiyet ve Sanat: Resim Kursları ve Dünyayı Kadın Gözünden Boyamak” adlı makalenin sunumuydu. Makale, Şamil Vakfı’nda Feride Binicioğlu tarafından yürütülen resim kursu örneğinde, Çerkes kadın ressamların ve Türkiye’de genel olarak kadın sanatçıların neden az olduğu sorusuna cevap arıyordu.
Aynı konferansta Ahmet Özel de Türkiye’de Çerkes asıllı ressamlar hakkında bir sunum yaptı. Daha sonra bu çalışmalar “Form, Özne, Sanatsal Yön ve Güzel Sanatlar: Bölgesel Durum” başlıklı bir kitapta derlenerek yayımlandı.
Proje kapsamında birkaç çalıştay ve toplantı daha düzenlendi ve Kafkasya’da Çerkes asıllı profesyonel sanatçılarla röportajlar yapıldı. Ardından ekip temmuz ayının sonunda araştırma için Türkiye’ye gelme planını bana iletti. Ancak pandemi sebebiyle birkaç kez ertelendikten sonra saha çalışmasının yapılmayacağını haber verdiler.
Bu süreçte bizler de Adıgey Devlet Üniversitesi ile yeni bir proje başvurusu hazırlıklarına başladık. Derken bir gün Alla Sokolova beni arayarak birkaç gün sonra geleceklerini dile getirdi. Bu beklenmedik ziyareti organize etmek pandemi döneminde hem de ben ve Elçin çok yoğun bir şekilde çalışırken oldukça zor olacaktı. Ancak ilk gelecekleri zaman iletişim kurduğum İstanbul Kafkas Kültür Derneği (Bağlarbaşı) Şogen Ümit Dinçer ile değerli sanatçımız, ilk Çerkes Müzesi’nin kurucusu Orhan Halman ve Ahmet Özel onların ziyaretlerini verimli geçirebilmeleri için her türlü iletişimi sağlayarak dolu dolu bir program planladılar. İstanbul’da bulundukları sürece misafirlere Nalçik’te eğitim görmüş olan Adigece ve Rusça bilen Guğoj İdris Tosundur eşlik etti. Daha sonra Ankara’ya karayoluyla yol üstündeki Çerkes müzelerini de ziyaret ederek gitme kararı verdiklerindeyse Baj Naim Ok onlara eşlik etti.
Araştırmanın ilk gününde ben kendilerini Feride Binicioğlu’nun atölyesini ziyarete götürdüm. Burada 4 araştırmacı değerli sanatçımızı soru yağmuruna tuttular. Bu görüşmenin benim için en çarpıcı yanı Çerkes kültürü ve Çerkes ailesi içindeki yaşantıların uluslararası düzeyde sanatsal üretime ilham olabileceğini görmek oldu. Hem Türkiye’de hem de dünyada değer gören bir kadın sanatçıdan kendi üretim süreçlerini dinlemek göz açıcı ve hayranlık uyandırıcıydı. Ardından misafirleri ressam Hüseyin Avni Lıfıj’ın mezarını ziyarete Pier Loti’ye götürdüm.
Araştırmanın ikinci gününde araştırmacılar önce Şamil Vakfı’nı ziyaret ettiler. Burada hem arşiv çalışması yapmaya hem de sanatsal faaliyetler hakkında bilgi almaya fırsat buldular. Daha sonra ressam Ahmet Özel’in atölyesini ziyaret ettiler. Ardından Murat Papşu eşliğinde sanatçı Bezroko Keramettin Dönmez ve kızı genç sanatçı Bezroko Zeynep Dönmez ile görüştüler.
Üçüncü gün de İstanbul Kafkas Kültür Derneği’ni ziyaret ederek Türkiye’de derneklerde yürütülen sanat, dans, müzik faaliyetleri hakkında bilgi aldılar. Aynı gün Orhan Halman’ı ziyaret ederek Türkiye’de Çerkes müzeciliğinin başlangıç sürecine dair tecrübeleri derlediler. Dördüncü gün sırasıyla Uzuntarla Müzesi, Maksudiye Müzesi ve Düzce’de Adıge -Çerkes- Kültür Evi’ni ziyaret ettiler.
Sonrasında araştırmacılar 3 gün boyunca Ankara’da Kafkas Dernekleri Federasyonu Başkanı Sayın Yıldız Şekerci’nin misafiri oldular. KAFFED Çerkes El Sanatları Çalışma Grubu ile buluşan grup yürütülen çalışmalar hakkında bilgi aldı. Ayrıca ressam Feriha Kankoç kendilerini misafir ederek çalışmaları hakkında bilgi verdi. Ankara’da kaldıkları süre içerisinde KAFDAV’a giderek yine arşivde çalışma imkânı ve Geç Muhittin Ünal ile görüşme fırsatı buldular. Ayrıca sanatçılar Nevzat Özbay ve Cankat Devrim ile röportaj yaptılar.
Türkiye’de bulundukları süreçte sadece sayılı sanatçı ile görüşebilmiş olsalar da Çerkes sanatçılara dair bir veritabanı hazırlama projeleri olduğundan kapsamlı bir sanatçı listesi oluşturabilmek için de çaba gösterdiler. Oluşturulacak online veritabanında sanatçı profilleri ve eserlerinden örnekler yer alacak. Ayrıca projenin ikinci ve üçüncü yılında karma sergiler ve farklı konferanslar düzenlenmesi planlanıyor. Gelecek iki yılda tekrar konferanslar ve araştırmalarına devam etmek için Türkiye’ye gelmeyi planlıyorlar.