Doğu Hemşin’de mikro yer adları

Yer adları bir bölgenin tarihi, orada yaşayan insanların dilleri ve kültürleri hakkında önemli bilgiler verir. Kanımca yer adları üzerine çalışma yaparken idari yapının bir parçası olacak büyüklükteki yer adları ile mikro yer adları arasında ayrım yapmak gerekir. Çünkü idari yapının parçası olan köy, kasaba, ilçe, il, büyük dağ ve nehir gibi yer adları siyasal yapıların müdahalelerinden mikro yer adlarına göre daha fazla etkilenirler. Örneğin doğduğum kasabanın üç adı vardır. Lazlar ve Hemşinlilerin ortak kullandığı Makriyal, Lazların verdiği isim olan Noğedi ve Cumhuriyet sonrası resmi adı olan Kemalpaşa. Günümüzde kasabada Rum yaşamamasına karşın Pontus döneminden kalma, Rumca “uzun sahil” anlamına gelen bu isim halk tarafından hala kullanılır.

Mikro yer adları ise köyler ve civarında yer alan tarla, tepe, dere, ormanlık alan, mahalle, vadi vb. yerlere verilen adlardır. Bu adların verilmesi ve kullanılmasında siyasal otoritenin çoğunlukla bir etkisi olmadığı için buralarda yaşayan insanların kimlikleri ve dilleri hakkında daha sağlıklı bilgiler sağlar. Çünkü mikro yer adları doğrudan orada yaşayan insanların kendilerini ifade ettikleri ilk dille yani anadilleriyle, kendilerinin verdiği yer adlarıdır. Bir bölgeden bir bölgeye göç eden topluluklar orada hazır buldukları yer adlarını kullanırlar. Ancak bu nispeten büyük yer adları için geçerlidir. Tarla açtıklarında, ormandan odun getirdiklerinde, derelerinde yüzdüklerinde, hayvanlarını otlatmaya başladıklarında bu yerlere artık kendileri isim vermeye başlar. İşte bu verdikleri isimler onların kimlikleri, dilleri hakkında bize önemli bilgiler sağlar.

Doğu Hemşin yani Borçxa, Xopa ve Noğedi’nin (Makriyal) Hemşinli köylerinde mikro yer adları üzerine bir araştırmaya başladım. Henüz bitmemiş ve genişletilmesi gereken bir çalışma olduğunu belirterek araştırmanın ilk verilerini bu yazı ile paylaşmak istiyorum.
Doğu Hemşin’de yer adı verilirken en çok kullanılan kelimeler ve bu kelimelerle yapılan yer adlarına örnekler verecek olursak:

Ard: Ermenice “tarla” anlamına gelen ard kelimesi ile doğal olarak çokça yer adı var. Tarlanın eski sahibine gönderme yapan örnekler: Cani Ard (Laz Tarlası), Abazin Arde (Abaz’ın Tarlası), Ağain Arde (Ağa’nın Tarlası). Tarlanın fiziki yapısına gönderme yapan örnekler: Ergen Ard (Uzun Tarla), Bidzig Ard (Küçük Tarla). Tarlanın konumuna gönderme yapan örnekler: Boğazin Arde (Boğazdaki Tarla), Comein Arde (Cami Tarlası), Ağporin Arde (Pınardaki tarla), Sarin Arde (Dağdaki Tarla). Tarlanın yönüne gönderme yapan örnekler: Vetu Ard (Yukarı Tarla), Neketu Art (Aşağı Tarla).

Pos: Ermenice “çukur” anlamına gelen pos kelimesi Hemşin diyalektinde “düz” anlamında kullanılır. “Pos” kelimesi ile de “ard” kelimesinde olduğu gibi yer adı üretilmiştir. Sahibine göre: Babun Pose (Dedenin Düzü), Bekarin Pose (Bekarın Düzü). Konumuna göre: Kopin Pose (İn Düzü), Ağporin Pose (Pınar Düzü). Yönüne göre: Veri Pos (Yukarı Düz). Pos ile yapılan ayırıcı bir yer adı ise Yatxi Pos (Yatak Düzü). Eskiden çobanların hayvanlarıyla konakladıkları düzlüklere verilen bu isim çok yerde kullanılır.

Oğ: Hemşin diyalektinde “tepe, yamaç” anlamlarına gelir. Karoun Oğe (Taşların Tepesi), Yexmudin Oğe (Eğreltilik Tepesi), Ergen Oğ (Uzun Yamaç), Kilisin Oğe (Kilise Tepesi), Xaçin Oğe (Haç Tepesi).

Ked: Ermenice “nehir” anlamına gelen kelime Hemşincede “dere” için kullanılır. Mollamedi ked (Mollamed Deresi), Xelu Ked (Xellerin Deresi. Xelunoke bir sülale adıdır), Bidzig Ked (Küçük Dere), Çamin Kede (Çam Deresi).

-ud/ -ut: Bu sonek bir yerin sonuna geldiği şeyle kaplı olduğunu anlatır. Türkçedeki -li, -lik eklerinin gördüğü işlevi görür. Geraonud (Geranilik. Gerani bir ağaç adı), Siyoğnud (Sarmaşıklık), Medz Mağlut (Büyük Mağulluk. Mağul bir ot çeşidi), Maşmekut (Kestanelik).

Bultin: Bu kelime de bir yer şeklini ifade ediyor ama Türkçe tam karşılığını henüz bulamadım. Ali Bultin (Ali Bultini) ve Bultin Arde (Bultin Tarlası) yer adlarında kullanılıyor. Türkçe karşılığını bilenler benimle paylaşırsa çok mutlu olurum.

Dag: Ermenice “alt, dip” anlamına gelen bu kelime ile de yaygın bir şekilde yer adı üretilmiştir. Gagle Dag (Ceviz Dibi), Done Dag (Evin Altı), Dondze Dag (Armut Dibi), Sarin Dage (Dağın Dibi), Gordon Dag (Kordon? Altı).

Cur: Ermenice “su” anlamına gelen kelime ile genellikle bir su kaynağının sahibine gönderme yapılarak yer adı üretilmiştir. Sardain Çure (Serdarın Suyu), Vacun Çure (Vacoğlunun Suyu), Dişlin Çure (Bir Laz ailesi olan Dişli’nin Suyu) gibi. Bazen de suyun niteliği üzerinden isim üretilmiştir. Bağ Çur (Soğuk Su) gibi.

Tumb: Tumb kelimesi hafif yükselti, tepecik, sırt anlamlarına gelir. Miça Tumbe (Orta Sırt).
Arengoğ: Arengoğ da çok yaygın kullanılan bir isim. Bir yamaç boyunca uzayan hafif eğimli bölgeleri tanımlamak için kullanılır. Ğengin Arengoğe (Ğengin kelimesinin anlamını bulamadım. Bilen paylaşırsa sevinirim).

Koğça: Bu kelime de bir yer şeklini tarif ediyor ama henüz bulamadım. “Koğca/Goğça Ard” örneğinde olduğu gibi başka kelimelerle de tek başına da kullanılıyor.
Beuc/Beruc: “Salin Beruce (Sal: Pürüzsüz düz kaya)” örneğinde olduğu gibi başka kelimelerle de tek başında da kullanılıyor.

Xera/Xara: Medz Xara örneğindeki gibi de tek başına da yer adı yapabiliyor.
Pelutsk: Toprağın kaydığı yerlere verilen yer adı. Türkçedeki “Kopmuş” yer adı gibi.
Barag: “Dik yokuş” anlamına gelen bu kelime ile de yer ismi yapılıyor: Maşmekese Barage (Kestane Yokuşu)

Poğots: Ermenice “cadde/sokak” anlamına gelen bu kelime Hemşin diyalektinde “küçük dereler ve dereleri besleyen küçük su akıntıları” için kullanılır. Arazide suyun açtığı yoldan hareketle modern zamanlarda sokak için kullanılmaya başlanmış olsa gerek. Bu kelime ile iki örnek: Medztsorin Poğotse (Büyükvadi Küçükderesi), Ağzudin Poğotse.

Tsor: Ermenice “vadi” anlamına gelen bu kelime günlük dilde neredeyse unutulmuş bir kelime. Ancak yer adlarında kullanılmaya devam ediliyor. Yer adlarına ilişkin çalışmanın bir yararı da bu oluyor. Kaybolmaya yüz tutmuş bazı kelimeleri yeniden kazanma şansı doğuyor. Tsor ile yer adlarına iki örnek: Mollitsor (Molloğlu Vadisi), Medz Tsor (Büyük Vadi).
Avzan: Batı Hemşinlilerin kullandığı ama bizim günlük dilde pek kullanmadığımız bu kelime de bir yer adı olarak karşımıza çıkıyor. Hemşin diyalektinde “hayvanların su içtiği yalaklar” için kullanılan bu kelime Ermenice “havuz” anlamında da kullanılıyor.

Dağ: Ermenice “Değ: Yer”, Hemşin diyalektinde “Dağ” olarak karşımıza çıkıyor. Bu kelime de yer adı yaparken kullanılıyor: Yatğe Dağ (Yatak Yeri).
Bunların dışında neredeyse her evin bir “Erzevar”ı vardır. Yani evin aşağısında dereye doğru uzanan bir tarlası. Her evin bir “Dane Kelox”u vardır. Yani “Evin Başı”, evden yukarı uzanan bir tarlası.

Tarlalarımıza, derelerimize, ormanlarımıza, dağlarımıza verdiğimiz isimler kimliğimizin damgaları olarak toprağımıza kazınmıştır. Üzerine toprak atılmasına izin vermemek, atılmış olanı açığa çıkarmak için her birimiz birer arkeolog titizliğiyle çalışmalıyız.