«Куцэр теуцогъу – теуцогъу…»

0
1385

    «Адыгэбзэ-ныдэлъфыбзэр бзэ кIочIэшхоу, бзэ лъэшэу щыт, къилъмэ, джэгъогъумкIэ маисэу, жьым фэдэу псынкIэу, зиIэтмэ, пцIашхъом фэдэу быбатэу, сабыим едэхашIэу, нахьыжъыр ыгъэлъапIэу, шIуфэсыр хьакIэм пигъохэу, ныбджэгъумкIэ дэхэIуалэу, губзыгъагъэмрэ гулъытэ-гупшысэмрэ ялъэгъохэщэу,- адыгэмэ ягъуаз. Тиныдэлъфыбзэ-лъэпкъым ынап, лъэпкъым ыпсэ зан»
(бзэшIэныгъэлэжьэу, профессорэу КIэрэщэ Зэйнаб).

Гъэтхапэм и 14-р адыгэ лъэпкъым имэфэкI! Къэралыгъо унашъокIэ Адыгэ Республикэм ыгъэнэфагъэу 2001-рэ илъэсым щегъэжьагъэу адыгэ тхыбзэм и Мафэ хэкужъым щыхэтэгъэунэфыкIы. Дунаим адыгэу тетым зэпстэуми а хъярыр къыддаIэты. Ар гъэхъэгъэ ин ыкIи лъэпкъымкIэ насыпыгъ. Мы мафэм икъыхэхын зэпхыгъэр шIэныгъэгъуазэу Бэрсэй Умарэ адыгабзэм (черкессыбзэм) ибукварь (тхэпкъылъэ) къызхиутыгъэ мафэр ары.

Бзэм игъашIэ зэлъытыгъэр къэралыгъомрэ ащ щыпсэурэ цIыфхэмрэ а бзэм фыщытыкIэу фыряIэр ары. Узэрыгушхон гъэхъагъэу тиIэр макIэп: адыгабзэр къэралыгъуабз, еджапIэхэм, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм, гурыт ыкIи апшъэрэ еджапIэхэм ачIэлъ; Адыгэ къэралыгъо университетым хэушъхьафыкIыгъэу факультет иI; Тыркуем Дюздже университетым адыгабзэм ифакультет къыщзэIуахыгъэу щырагъаджэх, Тыркуем игурыт еджапIэхэм адыгабзэр щызэрагъэшIэнэу фитыныгъэ яIэ хъугъэ. Арэу щытми адыгабзэм нахь макIэу рэгущыIэх, ныбжьыкIэхэм икъоу бзэр аIэкIэлъыжьэп. ЩыIэныгъэр лъэкIуатэ, зэхъокIы, глоболизацием бзэм иягъэ лъэшэу къекIы. Ащ тигумэкIхэр епхыгъэх. Непэ адыгабзэм изэшIокI, ар зэрэбгъэфедэщт амалхэм нахь зядгъэушъомбгъу тшIоигъу, сыда пIомэ бзэр мылажьэмэ- тIэкIу-тIэкIузэ мэкIодыжьы.
БзэшIэныгъэлэжьэу КIэрэщэ Зэйнаб ыIощтыгъэ: «…лъэпкъым ищыгъын зэблихъоу мэхъу, идин зэблихъун ылъэкIыщт, ихэку ыхъожьэу нэмыкI чIыпIэ кощэуи къыхэкIы, ау ыбзэ къыухъумэмэ, иорэдышъохэр щымыгъупшэмэ, лъэпкъыр къызэтенэжьы. Ау уфэмысакъмэ, умыгъашIомэ, бзэр гъэретынчъэ мэхъу, зэшIокIэу иIэми къыщэкIэ».
Сэ апшъэрэ еджапIэм сыщэлажьэ, Адыгэ къэралыгъо университетым иадыгэ факультет сырипащэу адыгэ литературэмкIэ есэгъаджэх. Пшъэрылъ шъхьаIэу тиIэр апшъэрэ гъэсэныгъэ зиIэ кIэлэегъаджэхэм ягъэхьазэрынрэ лъэпкъшIэнушэтынхэр лъызгъэкIотэщт ныбжьыкIэхэр пIугъэнхэмрэ. Мы Iофыгъохэм язэшIохын бэмэ япхыгъ: бзэр икъоу лъэпкъым ымыгъэлажьэ зыхъукIэ ыуасэ къеIыхы, бзэм изэгъэшIэн ныбжьыкIэхэр фэмычэфы мэхъух, едгъэджэнэу къатштэхэрэм шIэныгъэу аIэкIэлъым тигъэразэрэп.

Арэу щытми непэ Адыгэ филологиемрэ культурэмрэ яфакультет нэбгыришъэм ехъу щеджэ, адыгабзэм урысыбзэр голъэу езгъэджэщтхэр тэгъэхьазэрых. ЛъэпъкъшIэныгъэм игупчэ тиI, ащ шIэныгъэ журналэу «Псалъ» къыдегъэкIы. Мыщ адыгабзэм, культурэм, тарихъым, IорIуатэм афэгъэхьыгъэ ушэтын тхыгъэхэр, архив Iэпэрытхыхэр адыгабзэкIэ ыкIи къэбэртэябзэкIэ къыхеутых. Адыгабзэр шIэныгъэм ыбзэ хъунымкIэ мы журналым мэхьанэшхо иI. Зэрэдунаеу зэлъиштагъ «Адыгэ диктант» зыфиIорэ Проектым. Ар лъэшэу тигуапэ, сыда пIомэ тэ тифакультет ар зигукъэкIыгъэр. Илъэс къэси адыгабзэр зэришIэрэр къэзгъэлъагъо зышIоигъоу диктантыр зытхыхэрэм япчъагъэ къыхэхъо. Зэнэкъокъухэр, шIэныгъэ зэхахьэхэр адыгабзэм фэгъэхьыгъэу зэхэтэщэх. Ахэмэ тиныдылъфыбзэкIэ тащэгущыIэ. Ау ащ емылъытыгъэу адыгабзэм рыгущыIэрэр нахь макIэ мэхъу. Ар сыда къызхэкIрэр? Адыгэ къашъор зэкIэми якIасэу къызэраIэтыжьыгъэм фэдэу, сыдэущтэу адыгабзэр адыгэмэ къябгъэштэжьын плъэкIыщта? Мы упчIэхэм яджэуапхэм тагъэгумэкIы, талъэхъу. Шъори мыщ шъукъыхэлажьэмэ тшIоигъу. Тызэкъотмэ тылъэш!

Адыгэ филологиемрэ культурэмрэ яфакультет щылажьэхэрэм Джэпсалъэу адыгэ Iофым зыгу фэмычъыехэрэм афигъэзагъэр мыщ кIэлъыкIоу къышъуфэтэгъэхьы.

Джэпсалъ

1. Непэ адыгабзэр тIакIэкIы. ЕджапIэми тимафэкъэс щыIакIи къэуцу имыIэу ар хэкIосыкIы. Бзэр кIодыпэным ищынагъо къытшъхьащыуцуагъ. Ащ къыздихьыщтыр гъэнэфагъэ: къытэгъэтIысэкIыгъэ лъэпкъхэм тIэкIу-тIэкIузэ тахэткIухьажьыщт. Ащ къикIрэп непэ-неущэу адыгэм игъашIэ ыухынэу. Ау Iо хэмылъэу ащ лъэпкъ культурэм икIодыжьыпIэ къегъэблагъэ.

ЦIыф лъэпкъ гъэнэфагъэ ущыщэу озгъэлъытэрэ ныдэлъфыбзэмрэ культурэмрэ зыпIакIэзкIэ зэрэщынагъор непэ тинэрылъэгъу: адыгэм имыхэбзэгъэ мыхъунхэр къыздаштагъэх – ешъоныр, наркоманиер, унэгъо итэкъухьаныр, шъхьэмылъытэжь зекIуакIэр, ныбжьыкIэхэм ягъэсэныгъэ къызэреIыхырэр.

2. Лъэпкъ культурэр Iэпэдэлэл зэрэхъугъэм изэраркIэ хымэ гупшысэхэм, хэгъэгум ымыгъэкъабылрэ дин къутамэхэм, экстремизмэри зэрахэтэу, цIыфхэр дахьыхых. Ахэмэ гумэкIыгъоу къыздахьыхэрэр нэбгырэ пэпчъ къытэцэи. Мыхъун пстэуми тапэуцунэу къарыу, шIэныгъэ тиIэным пае, ныдэлъфыбзэмрэ лъэпкъ культурэмрэ нэкум фэдэу къэтыухъумэнхэ фае. АщкIэ пшъэдэкIыжь нэбгырэ пэпчъ зэрэтиIэр зыщыдгъэгъупшэ хъущтэп. Ны-тыхэм, нахьыжъхэм къэкIощт лъэхъанэм ыпашъхьэкIэ пшъэрылъышхохэр тиIэх.

3. КъыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм ташIолIыкIын фае, бзэнчъэ-хэбзэнчъэу къэдгъанэхэмэ къытфагъэгъущтэп. ЦIыфым иакъыл уцунымкIэ бзэр ары апэрэ къэкIуапIэр. Хымабзэр зыщынахьыбэ гъашIэм ныдэлъфыбзэм икъэухъумэн унэгъо закъом тетэгъакIэкIэ пырикъущтэп. Тэщ фэдэ лъэпкъ макIэхэм яныдэлъфыбзэ икъэухъумэн къэралыгъо Iофэу, егъэджэн системэм хэгъэщагъэу щытын фае. Ар зыщымыхъурэм хасэхэм ар япшъэрылъ шъхьаIэу лъытэгъэн фае.

4. Ны-тыхэм ащыщыбэхэм ныдэлъфыбзэм изэгъэшIэн сабыйхэм къяхьылъэкIэу, ины хъухэми къафэмыфедэжьыщтэу, IэкIыб хэгъэгубзэхэр зэрагъашIэмэ нахь къашъхьапэнэу зэралъытэрэмкIэ инэу хэукъох. Дунэе шIэныгъэм зэригъэунэфыгъэмкIэ, сабыим апэу ныдэлъфыбзэр икъоу IэкIахьэмэ сэнаущыгъэу хэлъ пстэуми нахь псынкIэу зыкъызэIуахы, шIэжь дэгъу иIэу, гупшысакIэм фэIазэу къэхъу.

5. Джырэ дунаим къэралыгъуабэмэ якIалэхэр бзабэкIэ рагъаджэх. ГущыIэм пае, Швейцарием, Великобританием, Уэльс къин къафэмыхъоу сабыйхэм бзищ-плIыр (чIыпIабзэхэр зэрахэтэу) а зы уахътэм зэрагъашIэ.

6. Апшъэрэ еджапIэхэу IэкIыб хэгъэгубзэхэр зыщызэрагъашIэхэрэм мызэу-мытIоу хагъэунэфыкIы адыгабзэр дэгъоу зыгъэщэрыохэрэм бэкIэ нахь псынкIэу, нахь куоу нэмыкIыбзэхэр къаIэкIахьэх, нахь IупкIэу макъэхэр къаIошъух. Арышъ, зиныдэлъфыбзэ дэдзыхы зышIыхэрэм ясабыйхэм лые арахы, гъэсэныгъэу агъотыщтми пыч фашIы, щыIэныгъэм зэрэхэзэгъэщтыр афагъэхьылъэ.

7. Дунаим непэ щызэрахьэрэ бзэхэм анахьыжъ дэд адыгабзэр. Непэ ар зэрагъэшIэщт-зэрамыгъэшIэщтымкIэ ны-тыхэм ясабыйхэм гъогоу афыхахырэм елъытыгъ тинахьыжъхэм илъэс минхэм тфаухъумэгъэ ныдэлъфыбзэр къэнэщтмэ-къэмынэщтмэ. Адыгабзэм къехъулIэщтымкIэ, къэтыухъумэзэ ыпэкIэ лъыдгъэкIотэщта, хьауми дунаим текIодыкIыжьыгъэ бзэхэм япчъагъэ хядгъэгъэуцощта – пшъэдэкIыжь зиIэр тэры, непэ псэурэ адыгэхэр ары.

Адыгэ гущыIэжъ щыI «Куцэр теуцогъу-теуцогъу». Тэ лъэшэу тэгугъэ тыбзэ сабыймэ агъэбзэрабзэу, алъытэу, рыгупшысэхэу, рыгушхохэхэу зэман шIэхэу къэсынэу.

Хьамырзэкъо Нуриет
«Куцэр теуцогъу – теуцогъу…»

CEVAP VER

Lütfen yorumunuzu giriniz!
Lütfen isminizi buraya giriniz