Oset dili İran dil ailesinin Kuzeydoğu kolundandır ve daha çok Merkezi Kafkasya’da bulunan Rusya Federasyonu’na bağlı Kuzey Osetya’da ve Güney Osetya’da yaşayan 1979 yılı sayımlarına göre yaklaşık 480 000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Öte yandan Kabardey-Balkar’da, Kuzey Kafkasya’nın Stavropol bölgesinde, Tiflis’te ve Gürcistan’ın doğu bölgelerinde de Oset toplulukları vardır. Orta ve Doğu Anadolu’da da 1860’lı yıllarda diğer Kafkas halkları ve Çerkeslerle birlikte anavatanlarından göç eden Müslüman Oset yerleşimleri vardır ancak onların sayıları hakkında elimizde güvenilir bilgi yoktur.
Günümüzde Oset dili iki ana diyalektten (lehçeden) meydana gelmektedir: Digor (Digoron ævzag) veya Batı Oset dili ki Kuzey Osetya’nın Batı bölgelerinde yaygın olarak konuşulan dildir ve İron (İron ævzag) veya Doğu Oset dili (eskiden Tagaur boyu isminden dolayı Tagaurca olarak da adlandırılırdı); İronca Osetlerin çoğunluk dilidir. Güney Osetya’da konuşulan da İroncanın bir alt lehçesidir. Doğu Digora’nın Wællagkom bölgesinde konuşulan yerel diyalekt ise İron ve Digoron diyalektleri arasında geçişken bir yapıdadır; temeli Digoronca olmakla birlikte İroncanın da kimi özelliklerini de taşımaktadır. Edebiyat dili esas olarak İroncadır.
Bu iki diyalekt gerek kullanılan sözcükler gerekse fonetik ve gramer yapıları bakımından oldukça farklılaşmaktadır, o kadar ki karşılıklı olarak birbirlerini çok zor anlamaktadırlar. Bu farklılaşmanın tarihi çok eskilere uzanmakta ve eski farklı diyalektleri yansıtmaktadır; “olmak” fiilinin çekimi, bazı şahıs zamirlerinin son ekleri ve işaret zamirleri sistemleri buna örnek olarak gösterilebilir. Ancak her durumda bu iki diyalektin tarihsel evrimleri ve temel gramer yapıları sıkı sıkıya birbiriyle ilişkilidir ve elimizde onların, yakın zamanlara kadar aynı ve tek olan bir ön-diyalektten geldiklerine inanmamızı sağlayan yeterli kanıt vardır. Eski diyalektlerin farklılıkları hakkında pratik olarak fazla bir şey bilmiyoruz ancak onların varoldukları olasılığını kabul edebiliriz.
İron diyalektine göre Digoron diyalekti daha ilkel (arkaik) bir yapıdadır ve ilişkileri ana ve yan diyalektler şeklinde tarif edilebilir. Yenileşmeler öyle görünüyor ki batıya ve güneye İron bölgesi Vladikafkas (Zæwcıqæw / Dzæudžyqæu) platosundan yayıldılar. Bu özellikle fonetik alanında oldu. Hal (durum) çekimleri konusunda Digor diyalekti İron diyalektine göre daha yavaş gelişti, ancak genel eğilim temelde aynı kaldı. Ön-niteleme kuralları Digoronca’da İronca’ya nazaran daha az sabitlendi. İki boyutlu sistematik bir fiil ön-ekleri sisteminin kuruluşu Digoroncaya göre İroncadan daha önce gerçekleşti. İronca’daki ayrışmaya rağmen Digoronca hala birleşik fiillerde ön-ek ile ana fiil arasına sokulan ek kelimeleri az da olsa korumaktadır. Digoroncanın ilkel özelliklerinden biri de geçmişte tekrarlı olarak yapılan bir eylemi ifade etmek için şimdiki zaman dilek kipini kullanmasıdır ki İronca’da bunun için geçmiş dilek kipi kullanılır. Osetler genel olarak Kafkas yirmilik sayma sistemine uyum sağlarlarken bazı Digor varyantlarında onluk sisteme bağlı kalınmıştır. (…)
Oset dili, antik çağda Güney Rusya’da konuşulan Kuzey Doğu İran diyalektinin (İskit-Sarmat dili) son kalıntısıdır. Tarihsel nedenlerle biz Eski Osetçenin (Alan dili) aynı kökten gelen yaşayan dillere nazaran bu kaynaktan çok daha erken dönemlerde ayrıldığını kabul ediyoruz. Diğer İrani dillerin birbirleriyle ilişkili evrimlerinden farklı olarak, Oset dili iki bin yıl kadar bir süre İrani olmayan diller tarafından kuşatılmış olma koşullarında evrimleşti. Bu izolasyon ve marjinal konumu Oset dilinin arkaik yapısını kısmen açıklayan etkenlerdir.
Bugün de Oset dili Hint-Avrupalı olmayan diller (Kafkas, Türkî) tarafından kuşatılmış durumdadır. Kuzeyde ve batıda Kabardey-Çerkes dilleri, Türkî Nogay ve Karaçay-Balkar dilleri, doğuda Nakh dilleri (Çeçen-İnguş) ile sınırdaştır. Güneyde Osetler Gürcülerle çok sıkı ilişkiler içinde yaşamaktadırlar. Kuzey Kafkasya’da Osetler ve komşu halklar arasında iki dillilik yaygındır. Güney Osetya’da çoğunluk Osetler de iki dillidirler; Gürcü dilini de Oset dili kadar kullanmaktadırlar. Rusçanın da ne denli yaygın olduğu biliniyor. Bu kadar farklı dillerin geçmişten beri birbirleriyle olan ilişkileri ve bu ilişkilerin içinde oluştuğu sosyal koşullar bizim için bilinmeyendir ancak bu durumun çok eski zamanlardan beri var olduğunu söyleyebiliriz.
Özellikle Sovyet araştırmacılar Oset dilinin evrim sürecinde bu yabancı dillerle olan ilişkilerinin önemi üzerine vurgu yaparlar; kuşkusuz bu iki dillilik, dil yapısında bazı değişikliklere neden olmuştur. Kafkas dillerinin Oset dili üzerindeki etkisine örnek olarak bazı gırtlaksı ünsüz seslerini, tamamen yerel kullanımların gelişmesini ve bazı çift boyutlu fiil öneki sistemini gösterebiliriz. Ek olarak, sözcüklere ve ifade tarzlarına dair çok sayıda karşılıklı ödünç almalar ile birebir çevrilmiş ifadeler deyimler de vardır. Bütün bunlara rağmen Oset dili esas olarak İrani bir dil olarak kalmıştır. Fiillerin yapısı tamamen İranidir. Kafkas dillerine özgü kılıcısız yapısı (ergatif: geçişli bir fiilin öznesini tanımlayan ve geçişsiz bir fiilin öznesini tanımlayan durumdan farklı olan bir isim durumunun varlığıyla ilgili) Oset dilini etkilememiştir. Yine Kuzey Doğu Kafkas dillerindeki isim sınıfları Osetçeye yabancıdır. Sözcüklere gelen son eklerin ön eklere göre daha baskın olması da eski bir İrani özelliktir.
Oset dilinde çok sayıda Türkî dillerden alınmış ödünç kelimeler vardır. Bunların çoğunluğu, bir dönem Dağıstan’da ve Kuzey Kafkasya’da ortak iletişim dili olan Azerbaycan dilinden alınmış sözcüklerdir. Azerbaycan diline Arapça ve Farsçadan geçen kimi kelimeler de böylece Osetçeye geçmişlerdir. Karaçay-Balkar dilleri ile de ortakyaşama sonucu karşılıklı olarak ödünç alınan çok sayıda sözcük vardır. Hazarlar döneminden itibaren değişik Türkî dilleri ile etkileşim oldu. Türkî dillerden alınan kelimelerin kronolojisini ve kaynaklarını tespit etmek zordur ve bu konu yeteri kadar araştırılmamıştır. (Bkz. Miller 1903; Abaev 1965; Tedeevi 1975, 1983; Bielmeier 1977, Thordarson 1986.)
Kaynak: Compendium Linguarum Iranicarum, Ed. Rüdiger Schmıtt, “Ossetic” maddesi, Fridrik Thordarson
Makalenin tamamını okumak için: https://www.azargoshnasp.net/languages/ossetian/osseticiranicarum.pdf
İngilizce aslından çeviri:
Kuşatı Hayri Ata
