‘Otej Teoremi’

Adigey Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı tarafından “Çok Kültürlü Eğitim Ortamında Dil Mirasının Korunması ve Geliştirilmesi Uluslararası Bilimsel ve Uygulamalı Çevrimiçi Konferansı” 25-27 Mart tarihleri arasında düzenlenmişti.

Konferansa DİLİN DOĞUŞU (OTEJ TEOREMİ) adlı makalem ile katılmıştım. Konferans sonunda katılımcılara haliyle şahsıma da ‘Çerkes diline yaptığımız katkılar nedeniyle’ Adigey Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı tarafından sertifika takdim edilmiştir. Konferansta tüm emek verenlere ve Eğitim ve Bilim Bakanlığı çalışanlarına ayrıca ilgilerinden dolayı Nafseta Ch. Hanımefendiye teşekkürü borç bilirim.

Bu yazımda Adige dili referanslı dilin doğuşuyla ilgili, ‘Yansıma Teoremi’nden farklı olarak şahsımın geliştirdiği ‘OTEJ TEOREMİ’Nİ irdelemeye çalıştım. Makalem, kuralları gereği Adige dilinde (Çerkesçe) yazılmıştır. Yazılarımı ve çeşitli ortamlarda yaptığımız söyleşilerimi takip edenler konunun yabancısı olmayacaklardır. Makale ‘Бзэм икъэшlыкlэ фэхьыгъэу адыгабзэм хэлъ шапхъэхэр (lотэжь теоремэр)’ yani ‘Dilin doğuşuyla ilgili Adige dilinin barındırdığı özellikler’ (Otej Teoremi) başlığıyla kaleme alınmıştır.

Katılım makalesi ve şahsıma sunulan sertifika, Adıgabze olarak, yazı sonundadır. İlginize sunuyorum.

Not: Konferans katılımcılarının tümünün sunumlarına aşağıdaki linkten ulaşabilirsiniz.

https://aripk.ru/media/userfiles/%D0%A1%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA_2021.pdf

 

Раздел I.

Соизучение языков и культур в зеркале мировых тенденций развития современного языкового образования

Бзэм икъэшlыкlэ фэхьыгъэу адыгабзэм хэлъ шапхъэхэр

(lотэжь теоремэр) Алааттин БАЙРАМ

Адыгабзэм имагистрэ лэжь

Тыркубзэмрэ итхыбзэрэ кlэлэегъэджакlу Гущыlап

 

Гущыlап

Бзэм икъэшlыкlэ фэхьыгъэу адыгабзэм хэлъ шапхъэхэр (lотэжь теоремэр) пшlэу изытетыкlэ хэбгъэунэфыкlыныр зы кlуапlэ, ар бзэ лэжьыгъэмкlэ апэрэу зы лъэубэкъу. Макъэ пэпчъ мэкъэхэр къызщежьэрэ яlадрес, макъэм якъежьакlэ, гущыlэм махьанэ зэригъотыгъэр, мэхьанэхэм зызэраушъомбгъугъэр, гущыlэм япычхэр, гущыlакlэхэр, ахэм язэфыщытыкl, пэрэбзэ лъэхъаным, макъэм – гущыlэм – гущыlэухыгъэхэм язэфыщытыкl непэрэ бзэхэм ахэлъынэу, ахэм ялъэуж мыкlодыгъэу къэозгъэшlэн шапхъэр ятlонэрэ лъэубэкъу. Мы бзэ шlэнлэжьым, бзэхэр утыкум къызэрихьагъэ теоремэхэм яхьылlагъэу адыгабзэм къыушыхьатырэ пэрэбзэмрэ (преленгуигэ), унэе бзэмрэ (оргинал бзэ) яшапхъэхэр къыриlотыкlыныр игухэлъ.

Гущыlэ гъуазэхэр: Бзэм икъэшlыкlэ, теорэм, lотэжь теорэмэр, Адыгабзэр, бзэ.

 

II.

Темэр

Бзэм икъэшlыкlэ фэхьыгъэу адыгабзэм хэлъ шапхъэхэр

(lотэжь теоремэр)

Бзэр къызщежьэрэ лъапсэр, ащ икъэшlыкlэ, изытетыкlэ зыфэдэр, апэрэ лъэхъан зэблэкlыгъом щычlэдзагъэу шlэнлэжь цlыфыхэм ягупшысэ зыхалъхьэрэ лэжьышхом ащыщ. Бзэм ылъапсэ къызщежьэрэ гупшысэр апэрэ философхэм нэсы зыхьырэ нэбгырэхэри щыlэх. Мыщ фэгъэхьыгъэ философие гупщысэр Хьареклитос арэу къетхыжьы Кассирер (Cassirer). Мариан, Бзэм ылъапсэ цlыфым иакъыл утыкум къырилъхьашъугъэ анахь проблэмышхоу елъытэ.

Бзэм икъэшlыкlэ фэгъэхьыгъэ теоремэхэр макlэп. Зэфэшхьаф гупщысэу къатхыгъэхэм зэхьащыр гупшысэхэр ахэтэу зэрэщытым фэдэу, зэфэшъхьаф гупшысэхэри ахэт. Бзэм икъэшlыкlэ фэгъэхьыгъэ теlоремэхэм афэгъэхьыгъэ гупшысэхэр кlэкlэу къэтыушыхьатын.

Теорэм гущыlэм пае теlорэм гущыlэр бгъэфедэныр утегущэlахьын мэхьанэр хэлъэу бзэми фонеитками къекlу ау иджырэкlэ тхыбзэм зэрэхэмытым пае теорэм гущыlэр тхыгъэм щызгъэфедагъ. (Мы пычыгъор ыужърэкlэ хэсытхэжьыгъ.)

 

II.Бзэм икъэшlыкlэ теоремэхэр

II.1. Гушlо – гуих теlоремэр

РФ.

восклицательная теорема. Инг. Interjectional Theory / Pooh- pooh Theory. ТР. Ünlem Kuramı.

Бзэ шlэнлэжьакlо: Демокритос (Demokritos) мы теоремэр апэрэу зыушыхьатыгъэр ары. Jespersen, Epicuros, Lucretus, Vico, Rousseau мы теоремэр дезгъэщтагъэ шlэн лэжьакlохэм ащыщых.

 

II.2. lоф шlэн теоремэр

Цlыфымэ ящыкlагъэ рагъэкъуным фэхьыгъэу зэдэлэжьэным къафихьыгъэ макъэхэм, зы лъэхъан нэуж мэхьанэхэ агъотыжьызэ, гущыlэхэр агъефэдэзэ бзэхэр утыкум къихьагъэх.

РФ. Теория бизнеса (теория социального взаимодействия / теория труда / теория йо-хе-хо). ТР. lоф Теорэмыр (İş Kuramı). ИНГ. The Social Interaction Theory / Labour Theory / Yo-he-ho Theory.

Бзэ шlэнлэжьакlо: Arthur Sigismund Diamond (1959), Alman Felsefeci Ludwig Noiré’ın (1877)

 

II.3. lэпкъ лъэпкъ шlын теоремэр

Кlэкlэу къапlомэ, цlыфым ыгу илъэу ыlон ышlэнхэр, гухэкl, гушlо фэдэ гупцlэнэныгъэхэр (чувства) зэрэфаеу къыриlотыкlыным пае апэ lэпэ-лъапэкlэ, нэпэ напцэкlэ къыlонэу зыфаехэр зырыз тlурытlузэ макъэм факlозэ гущыlэхэр утыкум къихьагъэх, зыlорэ теоремэр.

РФ. Теория языка тела Теория языка жестов (Теория жестов / Теория жестовой речи / Теория оральных жестов / Теория рта-жестов / Теория Та-та / Теория жевания-жевания). ТР. Beden Dili Kuramı (İşaret Dili Kuramı). ИНГ. (Gestural Theory/Gesture Speech Theory / Oral Gesture Theory/Mouth-Gesture Theory / Ta-ta Theory / Chew-chew Theory)

Апэрэу рылэжьагъэр Raoul de la Grasserie (1895), Sir Richard Arthur Surtees Paget de (1930), лэныстэр бгъабзэ зыхъурэм цlыфым гуцаф фимышlы пэтзэ ыжэ зэрэдишlырэр шапхъэу агъэфедэ. Психологэу Max Meyer (1912), Hermann Paul, Sommerfelt, (1954); Fano, (1962) Charles Morris (1946) мы теорэмэр агъэшыпкъэ.

 

II.4. Лъэпкъым бзэр къызэрэкlоу къыдакlо теоремэр

РФ. Нативистская теория. ТР. Doğuştancı Kuram. ИНГ. Nativist Theory.

Мы теоремэр апэрэу зыгъэфедэхэрэр: Eric Lenneberg, Noam Chomsky. Steven Pinker ахэм адыригъаштэуи мэхъу. Ernest Renan Ахэм адакlорэ гущыlэхэр иlэх. «Бзэр лъэпкъыр къызыхъукlэ къыдэхъу. Лъэпкъ пэпчъ бзэ зэфэшъхьаф зэраlулъыр, чъыг пэпчъ къэгъэгъэ шъхьаф къызэритырэм фэд. Нэужым зеlэты ищыкlагъэ регъэкъужьы», гупшысэр яшапхъ. (ЗТТ.н.31) Мы теоремэм бзэр цlыфым иунаеу елъытэ.

 

II.5. Чылэ зэдэпсэуным къыхьырэ теоремэр

РФ. Теория социального взаимодействия / Теория труда / Теория Йо-хе-хо). ТР. Toplumsal Denetim Kuramı. ИНГ. The Social Interaction Theory / Labour Theory / Yo-he-ho Theory.

Мы теоремэр, Arthur Sigismund Diamond (1959), Нэмыц философэу Ludwig Noiré (1877) нэмыкlхэри.

Цlыфхэр зэхэтэу зэдэпсэунэу зэрэщытым пае гущыlэныр ящыкlагъ. Арэу зыщытыкlэ, цlыфхэм зашlымэ, закъутэжьызэрэ макъэхэу къаlохэрэм ямахьанэ агъотыжьызэрэ, гущыlэхэр утыгум къихьагъэу зылъытэрэ теlоремэр.

 

II.6. Джэрпэджэжь Теоремэр

РФ. Теория отражения (теория эха / теория Bow-wow / теория кукушки). ТР. Yansıtma Kuramı. ИНГ. Echoic Theory (Bow-wow Theory/Cuckoo Theory /Динг -донг.

Я XX -рэ лlэшlэгъум апэрэ илъэсхэм агъэфедэу фежьагъэх. Demokrit, Platon, Vilm Vitney, Max Müller нэмыкlхэри мы теоремэм екlоу гупщысэхэр яlэх.

Гущыlэу, макъэу щыlэхэр цlыфым зэхехы, нэужым ар цlыфым кlеlотыкlыжьы, гущыlэхэр утыкум къехьэх. Мыщ, сабжэ (сабжект) гущыlэхэмрэ lэмэ -псымэ фэдэхэр къыозгъашlэрэ гущыlэхэр утыкум къызэрихьагъэр зытетыр афзэрэзэхэмышъугъэм пае пчlэ фамышlы фэдэу щыт. Ау анахь пкlэ зэриlэр шъыпкъэми шапхъэ тэрэзхэр къафэмыlотагъэнкlи хъун.

Бзэм икъэшlыкlэ рыгушыlагъэ шlэнлэжьэкlо цlыфхэр макlэп. Ау гушыlэр хэмыкlуадэзэ ыпэ Фердинанд де Сауссурэ игугъу сшlын фай. Сыда пlомэ Сауссурэ «бзэм икъэшlыкlэ апэрэ цlыфхэм къакlэныгъэ зы лэжьыгъ. Ар ыпэкlи арыгъэ, джырэкlи ары зытетыр. Ащ пчlэшхо горэ иlэу щытэп. Мыщ афэдиээу ыуж уитынэуи щытэп» еlо. (Зигугъу тшlыгъэ тхылъыр, (н:11) Ар «сэбэбынчэ (бзэ къэшlыным зи мэхьанэ фыриlэп) теориемкlэ» елъытэ. Арэу зыхъукlэ гущыlэр къэшlыным зы щыкlагъэ имыlэу елъытэ. Бзэ лэжьыри зы къутамэу шlэныгъэлэжым ахэзгъэхьагъэм апшъэ дэд.

 

II.7. Бзэр Тхьам дэжькlэ къикlыгъэ теоремэр

Бзэр, цыфым икъэхъуныгъэ дыкlыгъоу къакlо зыlохэрэм яхьщыр гущыl. Ау мы теоремэм бзэр цlыфым, тхьам къыхилъхьагъэу алъытэ. Нэмыкlымэ ар дырамгъэштэнкlи мэхъу.

 

II.8. lОтэжь теоремэр

Теоремэр сэ згъэфедэрэ зы гупщыс. Къасlорэ зэкlэри кlэу щытэп. Ау фэшьхьафэу мэхьанэ зиlэу хэлъыр бэ. Гурыlогъу хъунын пае ыпэ упчlэхэр къэттын етlанэ джуапым тылъыхъун.

1. Пэрэбзэхэр тащ фэдэу къэшlыгъа? Тащ фэдэу утыкум къихьагъэха? Зигугъу тшlыщт бзэр ыджырэкlэ зэрэщымыlэгум пае «ипэрэ бзэ е апэрэ бзэ» фэдэ зы гушыlэ къасlорэп.
2. Пэрэбзэм сыд фэдэ шъапхъэхэ иlэн фаехэр?
3. Зы шъыпкъэ зафэ горэ щыl. Зэхэзымыхырэ цlыфыр зэрэзэхимыхырэм пае гушыlэшъурэп. Мыр цlыфым иlэрышlэу щытэп. Ар теоремэу щытэп, зы къанунэу (къэралыгъо хабзэ фэдэу) къырэкlо. Тызяплъыкlэ зэхэзырэ цlыфыр мэгущыlэ, зэхэзымыхырэ цlыфыр бзако. Арэу зыщытыкlэ апэрэ цlыфым хэт къыдэгущlагъэр? Сыд къыриlугъэр?

Джэуапхэр къэттызэ тшlын. Цlыфыхэр зэхэтlысхьэу унашъо ашlын, lобжектхэм, сабжектхэм цlэ фагъотын фитыныгъэ яlэми, гущыlэхэр зэрамышlэрэм пае амал яlэщтэп. Гъущыlакlэ зымышlэрэ цlыфыр тlысынышъ тащ фэдэу гушэlэн унашъо ышlыщта? Цlыфыр гущыlэным пае ыпэ дэlощт етlанэ гущыlэщт. Бзэр тхьакlумэм ыужъ къыкlэлъэкlо. Арымэ апэ дэдэ цlыфым къыдэгущыlагъэр чlыналъэр ары. Чlыналъэм (натуралем) ити, иси зэкlэрэри къызыхъуи, къызышlи мэкъэ зырыз ныlэп къаlорэр. Бзыу гущыlэм хэт (бз) пычым фэдэхэри зэкъэlогъукlэ жэм къыдэкlрэ зы макъэм фэд ыкlи бзыум ымакъэрэ ыцlэрэ адыгабзэм фэхьыгъэу зэшъхьащыкlыгъэп. Ар зыми зэблихъурэп, зи пцlы хахьэрэп. Цlыфым ар пчъагъэрэ зэхехы, зэхихыгъэ макъэр къэзlуагъэм цlэу шlошъыжьы, гущыlэр утыкум къихьагъэ мэхъу. Афэдэу зыщытыкlэ, бзэм икъэшlыкlэ пэрэбзэ лъэхъан цlыфхэм, нэм ылъэгъурэ зыгорэм, мыщ сыд цlэ шlотыщта, аlоу егупшысэхэзэ сабжектыми, обжектыми зыми цlэ шlуищыгъэп. Зэкlэмэ ежьым ацlэ къаlожьы. Цlыфыми зэхихыгъэ макъэр, а макъэр зием цlэу шъуlещы, а цЈэмкlэ ащ еджэжьы. Апэ дэдэ мыщ фэдэу цlыфым иlоф зыхимылъхьагъэ огур, жьыр, чlыр, хыр, осыр, ошхыр, ошъур, бзыур, хьэр, шыр нэмыкlхэуи щыlэ зэкlэми ацlэхэр ежьым зэраlожьыгъэ мэхьанэр къеущыхьаты. Зэужыми мэкъэ зырыз къаlо, зэужьыми къаlорэ макъэхэр зыкlи зэблахъурэп. Арэу зыхъукlэ пэрэбзэ лъэхъаным къэшlыгъэ макъэхэр мэкъэ кодыеп. Ахэр макъэх ыкlи гущыlэх. Пэрэбзэ лъэхъаным макъэу утыкум къихьагъэхэр непэрэ макъэхэмк1э нахьыбэх, ау гущыlэхэр непэрэ гущыlэхэмк1э бэкlэ нахь макl. Ащи гущыlэ зэфэшъхьафхэр запэхьэм гущыlакlэхэр къаущыхьатызэрэ къырыкlуагъэ хъугъэ. Якопс Греем (Jacops Greem) «Апэ дэдэрэ лъэхъаным гущыlэ лъапсэр шъэ пчагъэ зытlу-зыщ нахьыбэ мыхъунэу, а гущыlэхэри пычыгъо зырызэу щытын фае» – еlо. (ЗТТ. Н. 27-28). Китаим абзэ пычыгъо зырызэу апэ регъэшъы, aу Китаибзэм ыпэкlи бзэ шъхьаф щымыlэнэу зэрэщытыр адыгабзэм къыуегъашlэ. Китаибзэм пычыгъохэр зэпыхьэзэ гущыlакlэхэр щегъэпсых, ау адыгабзэм макъэхэм махьанэ щыряl. А макъэхэр зэпыхьэхэзэ гущыlакlэхэр гъэпсыгъэ мэхъух. Пычыгъохэми макъэр алъапс. Арышъ, адыгабзэр анахь лъэпсабзэу зэрэщытымкlэ зыкъеущыхьаты. Джырэкlэ макъэ пэпчъ -инахьыбэрэм- иадрес къежьапlэхэр згъэунэфыгъэу сиlэх.

Натурэл цlэхэмрэ ахэм къапкъырыкlырэ макъэхэмрэ зэрэубытырэ гущыlэ бэ зыхэт бзэр, пэрэбзэ ыкlи унэебзэ. Мы шъапхъитlур зиlэ бзэр, пэрэбзэ гъэунэфыгъ.

lотэжь теоремэр шэпхъэ гущыlэкlэ къэтыущыхьатын:

Хы зыфатlорэ псышхом непэрэ бзэм ахэтэу цlэ зэфэшъхьафыхэр ахэт.

АД. Хы, АР. Бахьр, ФИН. Мери, ИНГ. Сеа, УР. Море, ИТ. Маре. ДАН. Хав, нэмыкlхэри. Зэшъхьащэкlых. Апэрэ гущыlэр тэра? Сыда мыщ фэдиз цlэ щхьаф зы обжектым зыфытиlэр? Джэуапыр хым уедэlумэ къыуиlожьыщт. Хыр уалъэ зыхъурэм къыlорэ, хы-ы-ы, хы-ы-ы макъэр ары.

А хы макъэр зэхэзыхыгъэ ык1и къэзыlугъэ цlыфым хы ыlозэрэ еджэжьы. Хым къиlуагъэр цlыфым къык1еlотык1ыжы. Мыщ фэдэlотэжьынэр ары lОТЭЖЬ ТЕОРЕМ цlэджэ тызаджэрэр, ащ десэу къытыгъэхэр:

1. Бзэр пэрэбзэ. 2. Бзэр унаеу бзэ (оргинал базе). 3. Гущы1эр макъэу лъапсэкlэ къежьэ. 4. Макъэм махьанэ егъоты гущыlэ мэхъу. 5. Гущыlэр зы пыч, 6. Гущыlэмэ ямахьанэхэм заушъобгъущт.

6.1. Апэрэу хыр чlыпlэкlэ чlыгум ихэкlэ къанэ. Хыр лъапсэу чlым илъэгагъэ къэозгъашlэрэ ракымыр, зыри ракымым ихэкlэ (0, – 1,-2…) щыт. Псым ухэхьагъэу щытми урещэхы. Арэу зыщытыкlэ кlэхэныгъэр, чlыгум ихэкlэ хъуныр менталитетэу цlыфым ыгу къыхелхьэ. Чlахэ, ихэ, мэхыгъ, мэщ хын, ехын зыфи1орэ чlэхэныгъэ зыхэлъ гущыlэхэр бзэм къыхахъоу регъажьэ.

6.2. Фэшхьафэу цlыфым lэрфэгъоу ыгъотырэхэм фэдэу хыр фэпчъынэу, фэпшынэу зэрэщымытэр, бэ пчъэгъэ мэхьанэ зэрэхэлъыр гуцаф фишlэу регъажьэ. Гущыlэм ыпэкlэ къызпыхъокlэ хэягъэу зэрэхэтыр къэошlэ. Мэщым хэлъ, псым хэс, уаем хэт, осым хэфагъ, чылэм хэхьагъ, хиlугъ, нэмыкlхэри агъэфедэу ежьэ.

6.3. Гущыlэм ыужкlэ къызыкlокlэ заулэу (бэ пчъагъ) зэрэщытэр къеущыхьаты: кlалэхэр. тхылъыхэр. мэлхэр. бзыухэр лэжьагъэх, едэlух, нэмыкlхэри.

6.4. Нэмыкl макъэхэм ахэтэу гущыlэ кlахэхэр къагъэпсы. О – щ – х зы гущыlэ фэдэу къэлъагъоми, мэкъэ зырыз фэдэу щыт гущыlищыр зэхахьи зы гущыlакlэ бзэм къыхэхъуагъ: ощх. Ом къекlы, щщщ мачъэ, хыыы мэхъу.

6.5. Лъэпкъым ышьхьэ къырыкlуагъэр, уаем къыфихьыгъэ тхьамык1агъор, ошхымкlэ къэкlуагъ. Къещхырэ ощхыр яхэнэрэ мафэм хым фэдэу хъуи дунаер хитхьалыхьагъ. Уаер зыгъугъэр яхэнэрэ мафэти хы (6) пчъагъэр бзэм гущыlэу къыхэхъуагъ. Нухь туфаным (оялъэ) яхэнэрэ мафэр Модрэ пчъагъэхэми афэдэу бзэм къыхахъозэ къырыкlуагъ.

7. Джырэ лъэхъаным бзэм уахаплъэмэ X макъэм къызэблихъуи ингилиз бзэм хэт Х(-екс -еks) макъэм фэкlуагъ. Инг: ехит,ад: ехыт. Инг. Xerox, ад. Хэрэхъу. Джы фото копиякlэ бгъэбэгъон мэхьанэри хэхъуагъ. Инг. Тах, Ад. Тех (налог) къэралыгъо lахьэу аугъоирэ ахъщэхэр е лэжышъэхэр ары.
8. Зэмэкъэгъу (синоним) гущыlэхэр къыдихьыщт. Хафэ: Лимон хэфэныгъэ зыхэлыр. Хафэ: псым хафэрэм фэдэ гущыlэр.
9. lотэжь теоремэр къэзгъэшъыпкъэрэ пэрэбзэ – унэябзэм зэпкъ псаум ыцlэрэ, псаум ипыхъо – пыщэхэм ацlэхэмрэ а зы цlэмкlэ къежьэх. Гущыlэм пае, лъэ: лъапэм щегъэжьагъэу кlэнтыlум нэс зэкlэми лъэ цlэр яl. Арымэ lотэжь теоремэмкlэ лъэмепхыгъэр зэкlэ лъэ –кlэ къежьэн фай. Лъапэ, лъэбжъан, лъэгу, лъэчыlу, лъэдакъэ, лъэнчlэн, лъапшъэ, лъэдый, лъэкlапlэ… Лъэ гущыlэри хы макъэм фэдэу къехьэшъ, ащи нахьыбэу зэтекlызэ зеубгъу. Нахь философие мэхьанэхэр къыхахьэх.
10. Мах муллэр (Max Müller) зыфиlорэ гущыlэм обжектэр къыущыхьатын фэе гупщысэмрэ Фердинанд де Сауссуре (Ferdinand de Saussure) зыфиlорэ кlэухынчъэн (Концепция бесконечности) менталитетэр къэозгъэшlэщтыр сабжектыр ары. Гупщысэр мэхьанэ зиlэм ащыщ, ау ащ гущыlэм зырегъэукlахьы. Ар шъхьафэу зы гупщысэ лэжь.
11. Сабжект гущыlэхэр обжэ гущыlэм епхыгъэу зэхэофышъу. Мыр джырэкlэ икъуныгу. Мыри шъхьафэу зы шъхьаl.

 

III. Кlэух

Адыгабзэм lотэж теоремэм епхыгъэу пэрэбзэ – унэебзэм хабзэу ахэлъыр къеущыхьаты. lотэж тэоремэр бзэ лъапсэу зэрэщытыр къыуегъашlэ. Бзэ унагъохэр зэхэпхы хъумэ, апэрэ лъэхъаным хахьэхэрэр зы пычыгъо хъоу щыlэ бзэхэр ары. Игущыlэхэр пычыгъуитlу хъурэ бзэхэр ятlонэрэ лъэхъан къэшlыгъэ бзэх. Игущыlэхэр пычыгъуищ хъурэ бзэхэр ящэнэрэ лъэхъан бзэх. Ау lотэж теоремэмкlэ адыгабзэм игущыlэ зэхэф менталитеткlэ узеплъыкlэ, бзэхэм зэк1эми пэрэбзэ мэкъэ1ужъухэр ахэтых. Мыр бгъэунэфыным пае проект гъэпсыгъэкlэ бзэхэр зэкlэри къэуплъыкlугъэн фае. Ар адыгабзэм хэт махьанэ зиlэ макъэхэр лъапсэу, макъэм къыкlугъэ гъогум утетэу, гущыlэхэр зэпкъырыпхызэ гъэунэфыгъэн фай.

Дунаем лэжьыгъэ зыфэмшъуашэ бзэ тетэп; иныдэлъфыбзэ зымгъэлажьэрэ цlыф нахь.

Кlэкlэу тхыгъхэр:

АД: Адыгабзэр

АР: Арабыбзэр

ДАН: Данмарк бзэр

ИНГ: Ингилызыбзэ

ИТ: Италия бзэр

Н: Нэкlубгъо

ТР: Тыркубзэр

РУ: Урысыбзэр

ЗТТ: Зигугъу тшlыгъэ тхылъыр.