КъокIыпIэ лъэпкъхэм яискусствэ и Къэралыгъо музей и Темыр-Кавказ къутамэ иIофышIэхэу Фатима Сулеймановам, Къуекъо Жаннэ, Хъо¬кIо Ларисэ, искусствоведэу Алла Соколовам 2020-рэ илъэсым му¬зеим къыдихыгъэ грантымкIэ проектэу «Культурные диффузии чер¬кесов Турции и России: искусствоведческий и социокультурный ас¬пект» зыфиIорэр агъэцакIэзэ, Тыркуем щыIагъэх.
Кавказым къикIыгъэ сурэтышIхэм яискусствэ икъыхэ¬гъэщын, иугъоижьын дэлэжьагъэх. Тыркуем иапэрэ бзылъфыгъэ сурэтышI цIэрыIоу Михри Мюшфик Ханым фэгъэхьгъэ къэбарэу тырку тхыгъэ ма-териалхэр зэрадзэкIыжьзэ зэфахьысыжьыгъэр къызэраIотагъэм тетэу къыхэтэуты.
Михри Ханым 1886-рэ илъэсым Истамбыл къыщыхъугъ, абхъаз пщы-оркъ лIэкъо лъэшэу Ачбахэм ащыщ. Михри ятэу Ахмет Расим Пашар Абхъазым къикIи Тыркуем къэкощыгъагъ, Iазэщтыгъэ, «черкес докторкIэ» еджэщтыгъэх. А уахътэм Кавказым къикIыгъэхэм зэкIэми «черкескIэ» яджэщтыгъэх. Ахмет Расим Паша лIы гъэсагъэу щытыгъ, арыти, исабыйхэми гъэсэныгъэ дэгъу аригъэгъо¬тыным ишъыпкъэу пылъыгъ. Ыпхъоу Михри тырку гаремхэм бзылъфыгъэхэм щаратырэ гъэсэныгъэмрэ европэ шапхъэмэ адиштэу, кIэлэегъаджэхэр афаубытызэ арагъэгъотыщтыгъэ гъэсэныгъэмрэ апхырыкIыгъ. МузыкэмкIэ, сурэтшIынымкIэ ятэ фиубытыщтыгъэ кIэлэегъа¬джэхэм дэгъоу агъэсэгъагъ. Италием къикIыгъэ сурэтышIэу Фаусто Зонаро сурэтшIынымкIэ икIэлэегъэджагъ.
ТыгъэкъокIыпIэ ыкIи европэ гъэсэныгъэу Михри ыгъотыгъэ¬хэм, бзэ зэфэшъхьафхэр зэри¬шIэщтыгъэхэм, автопортретхэр ыкIи портретхэр зэришIыщты¬гъэхэм, сыд фэдэрэ лъэныкъокIи гущыIэгъу зэрафэхъушъущтыгъэм яшIуагъэкIэ илэгъухэм къахэщэу, бзылъфыгъэ хьалэ¬мэтэу щытыгъ. Михри инэутхагъэ ишIуагъэкIэ илъэс 17 нахь ымыныбжьэу шъэфэу, ибынмэ аримыIоу, Италием, Рим макIо, ащ екIышъ, Францием нэсы, Монмартр псэупIэкIэ хехы. ЦIыф гъэшIэгъонмэ заIуегъакIэ, порт¬ретхэр, гравюрэхэр етхы. Фэтэ¬рэу ытыщтыгъэм нэужым шъхьэ¬гъусэ фэхъугъэ Мюшфик Селами къитIысхьанэу хъугъэ. Нэ¬Iуасэ зэфэхъугъэх, зэрэшIагъэх, шIулъэгъуныгъэм зэпэблагъэ ышIыгъэх. Я XIX-рэ лIэшIэгъум икIэухым, я ХХ-рэ лIэшIэгъум икъежьапIэ Франциер сэнау¬щыгъэ зэфэшъхьафхэр зыхэлъ цIыфхэм якIуапIэу хъугъагъэ. Париж — шIулъэгъуныгъэм ыкIи искусствэм якъалэу алъытэ-щтыгъэ. А уахътэм тефэу Михри ежь исалон-хьакIэщ Париж къыщызэIуихыгъагъ.
1913-рэ илъэсым Тыркуем финансхэмкIэ иминистрэ Францием къэкIогъагъ, Михри Ханым ащ нэIуасэ фашIыгъ. Тыркуем къикIыгъэ бзылъфыгъэ сурэтышIым инэутхагъэ министрэм ыгу рихьыгъ, пшъэшъэ ныб¬жьы¬кIэхэм апае сурэтшIынымкIэ еджапIэ Тыркуем къыщызэIу-хыгъэным фэгъэхьыгъэ гупшысэхэмкIэ Михри министрэм дэгощагъ. Бзылъфыгъэм иеплъыкIэхэр ыгу ащ ыштагъэх, гъэсэ¬ныгъэмкIэ министрэм фытеуагъ, мыщ фэдэ проектым изэшIохын фежьэнэу унашъо фишIыгъ. Ащ тетэу Михри ишъхьэгъусэ кIыгъоу Тыркуем къэкIожьыгъэх. СурэтшIынымкIэ пшъэшъэ ныбжьыкIэхэм апае къызэIуахыгъэ еджапIэм икIэлэегъаджэу Мих¬ри Iоф ышIэнэу регъажьэ. Сурэт¬шIынымкIэ кIэлэегъэджэ анахь дэгъоу Михри алъытэ хъу¬гъэ. 1914-рэ илъэсым сурэт¬шIыныр зикIэсэ бзылъфыгъэхэм еджапIэм ипчъэхэр къа¬фызэIуихыгъ. Михри игугъапIэ¬хэр къыдэхъугъэх.
ЗэлъашIэрэ сурэтышI бзылъфыгъэр Мустафа Кемаль Ататюрк нэIуасэ фашIы. Къэра¬лыгъом ипащэ иеплъыкIэхэм Михри адырегъаштэ, псынкIэу зэгурэIох. Ататюрк Михри цыхьэ къызэрэфишIырэм ишыхьа-тэу сурэт тыришIыкIыныр къыфедэ. НэмыкI сурэтышIхэм афэ¬мыдэу, Ататюрк ипортрет къэралыгъо пащэм ипаIо щымыгъэу Михри ешIы, цIыфыгъэ нэшанэу хэлъхэр нахь къы¬гъэлъагъо шIоигъоу, цIыфхэм нахь пэблагъэ афишIэу. А сурэтыр Югославием шIухьафтынэу Ататюрк ритыгъагъ, нэужым къэралыгъо музеим чIэлъыгъ. Музеир агъэстыгъ, портретым ирепродукций ныIэп къэнэжьыгъэр.
Джащ фэдэу цIыф цIэрыIохэм ащыщэу Михри джыри зисурэт ышIынэу хъугъэр папа римскэу я 15-рэ Бенедикт ары. Сурэтыр Ватикан щаухъумагъ. СурэтышI бзылъфыгъэм къыдэхъугъэ хьалэмэтхэм ар зэу ащыщ.
Михри Ханым ышIыгъэ сурэт¬хэм ипщырэ игуащэрэ япорт¬ретхэри ахэтых. Ипщ — Селим Паша — псауныгъэм икъэу¬хъумэнкIэ къулыкъум ипащэу щытыгъ, инысэ дэгъоу фыщытыгъ. Михри ятэ зэрэIазэр зе¬шIэм, нысэм нахь нэшIукIэ еплъэу ыублагъ. Гуащэм нысэ сурэтышIыр къыгурыIощтыгъэп, исэнэхьати уасэ фишIыщтыгъэп, арэу щытми, ащ исурэт Михри ышIынэу гуащэм Iизын къыритыгъ. «Бесконечная симфония» портретым фиусыгъ. Гуащэм ынэгу зэхэлъыкIэ къыфэмыубытэу бэрэ пылъынэу хъугъэ, ныор зы чIыпIэ имызагъэу, нысэу сурэт тезышIыкIырэм къышIогущыIэщтыгъэ, ынэгу зэ-блихъущтыгъэ. Сыдэу щытми, Михри портретыр ыухыгъ. СурэтышIым иIэшIагъэу къэнагъэмэ ар ахэт.
Джащ фэдэу Михри исурэтхэм натюрмортхэр, портретхэр, автопортретхэр, жанр зэфэ¬шъхьафхэр ахэтых. Михри сыд фэдэрэ лъэныкъокIи ямышIыкIэ зекIуакIэ горэмкIэ къахэ¬щыщтыгъэ. Тыркуем ипачъыхьэ IукIэн зэхъум, шэкI лъэпIэ дэдэ бэдзэрым щищэфи, ар къызэрихъокIи, нэгуихъо пIуакIэ зыIуилъхьи, пачъыхьэм ыпа¬шъхьэ иуцогъагъ. Ащ къыщыублагъэу бзылъфыгъабэмэ а шIы¬кIэр агъэфедэ хъугъэ. Михри сыд фэдэкIи щысэтехыпIэ афэхъущтыгъэ.
Михри Ханым ищыIэныгъэ Америкэм щиухыгъ. Нью-Йорк иIэшIагъэхэм якъэгъэлъэгъон щыкIуагъ. Портрет заулэ ащ щитхыжьыгъ, университет пчъа¬гъэхэм Iоф ащишIагъ. Нью-Йорк идунай щихъожьыгъ, иунэкъощ шыпхъоу Фериде Ханым, сымэ¬джагъ нахь мышIэми, Англием къикIи хьадагъэм къэкIогъагъ. Черкес сурэтышI бэлахьэу зыцIэ Iугъэ Михри Ханым ищыIэныгъэ къахэщэу, исэнаущыгъэ, иIэшIагъэхэр тарихъым, дунэе искусствэм къыхэнагъэх, ыцIэ дахэкIэ Iугъэ, бзылъфыгъэхэм гъэсэныгъэ агъотыным, сэнаущыгъэу ахэлъыр къызхагъэщыным ищыIэныгъэ фигъэшъошагъ, бзылъфыгъэм зэреплъы¬хэрэ шапхъэхэр ыукъуагъэх, нахьыбэ къадэхъуным, гъэхъагъэхэр ашIы¬ным ищысэтехыпIэу, пстэуми апэ итэу ищыIэныгъэ гъогу дахэу рыкIуагъ. Михри исурэт 60 фэдиз Америкэм щыI, коллекцие зэфэ¬шъхьафхэм ахэтхэу. Тыркуем имузейхэми Михри исурэт 13 фэдиз ачIэлъ. Черкес сурэты¬шIэу Михри Ханым мыкIосэрэ жъуагъоу дунэе изобразительнэ искусствэм къыхэнагъ.
(Адыгэ макъ)
