1оныгъом и 25-рэм къалэу Истанбыл 1эк1ыбым щыпсэурэ адыгэхэм ягумэк1ыгъохэр зыщызэхафыгъэ симпозиум щык1уагъ. Ащ к1эщак1о фэхъугъэх Хэку къэгъэзэжь Хасэу Канадэ щылажьэрэмрэ Адыгэ бзылъфыгъэ ш1уш1ак1о Хасэу Истамбыл щызэхащагъэмрэ.
Зэхахьэм зэреджагъэхэр «Диаспорэ адыгэхэр: гумэк1ыгъохэмрэ ахэм язэш1охыныгъэхэмрэ». Непэ хэхэс адыгэхэм яузэу алъытэхэрэр ык1и ахэр гъэхъужьыгъэнхэмк1э ш1эгъэн фаехэр къыра1отык1ыгъэх. Симпозиумым хэлэжьагъэх къэралыгъо зэфэшъхьафхэм къарык1ыгъэ л1ык1охэр. Тыркуем, Сирием, Канадэ, Америкэм, Германием, Швецием къарык1ыгъэ адыгэхэр ахэм ащыщых.
Сэри илъэс пчъагъэ хъугъэу диаспэрэ адыгэхэм садэлажьэти, зэфэсым сырагъэблэгъагъ. Къыхэзгъэщын, сш1огъэшэгъоныгъ зытегущы1эгъэхэ 1офыгъохэр, сыд гумэк1ыгъуа тилъэпкъэгъухэм я1эхэр? Къа1отагъэхэм зэк1эми дэгъоу сащыгъуазэу къыч1эк1ыгъ.
Зэ1ук1эгъур къызэ1узыхыгъэу Хэку къэгъэзэжь Хасэм (CRO) итхьэматэу Ст1ашъу Орфан къызэри1уагъэмк1э, шъхьадж иш1ош1 къыри1отык1ын фит, зэхэфын зэдэгущы1эгъу ш1ык1эу симпозиур гъэпсыгъэщт. Зы нэбгырэ иеплъык1э щагъэзыещтэп, хэт сыд къы1уагъэми, пстэури аш1офед, ау къэгущы1эщтхэм темэу къа1этыгъэм ана1э тырагъэтыгъэмэ дэгъугъэу къыхигъэщыгъ. Ежь Сташъу Орфан зэрилъытырэмк1э, анахь гумэк1 инэу диаспэрэ адыгэхэм я1эр – ассимиляцие гумэк1ыр ары. Джырэ уахътэ, интернет амалхэр бэу т1эк1элъы зыхъугъэм, сыд фэдэ къэралыгъуи ихъухьэрэр тэш1э. Америкэм щыхъурэр, ащ лъэубэкъоу ыдзыхэрэр, гущы1эм пае, непэ Тыркуем дэгъоу щаш1э, джащ фэд Америкэ адыгхэми Тыркуем ихахъуи ихэк1и еш1э. Ащи адыгэм икультурэ, ихабзэ нахь ш1эхэу хигъэк1ок1эн елъэк1ы. Адыгэхэр пштэмэ, ахэр къэралыгъуабэмэ ащэпсэух, лъэпкъ инхэр къябэк1эу, джы зэрэхъугъэмк1э, дунаим щыпсэурэ лъэпкъыхэм зэк1эми къаухъурэихэрэм фэд, дунэешхом хэк1ок1энхэм ищынагъо щы1эу Орфан къыхигъэщыгъ. Ассимиляцием зэрэпэуцущтхэмк1э зэк1э адыгэхэм ягупшысэхэр утыгум къыралъхьаным пае симпозиур зэ1уагъэк1агъ. Хэку къэгъэзэжьыным епхыгъэ упч1эхэми Ст1ашъу Орфан къатегущы1агъ. Ч1ыгужъым хэт к1ожьын ы1уагъэми, сыдэущтэу ащ 1эпы1эгъу фэхъущтых, сыд ш1уагъэу рагъэк1ыщтыр – ар Орфан зитхьэматэ Хасэм пшъэрылъэу зыфигъэуцужьыгъ. Хэкум упымыш1гъэу адыгэу укъызэтенэшъущтэп. Арышъ, Хэкум зыгъэзэжьы зыш1оигъохэм зэк1эми ежьыр зи1эшъхьэтет купыр 1эпы1эгъу фэхъу. Анахь гумэк1ыгъоу ащ ылъытэрэр джыдэдэм Сирие заом хэт адыгэхэр къыхэщыгъэнхэр ары. Ау ахэм янахьыбэр хэгъэгум ик1ыхэмэ, зыздагъазэрэр Европэ къэралыгъохэр ары, экономикэ зыпкъыитыныгъэм лъыхъухэу, Сирие адыгэхэм Европэр нахь къыхахы, сыда п1омэ Урысыем 1офш1ап1эхэр ясэнэхьатык1э щамыгъотыным тещыныхьэх, бзэр, хабзэр зэрамыш1эрэми къегъэуцух. Зэрэтш1эрэмк1э, Шам адыгэхэм адыгабзэр дэгъоу аш1э, ащ нэмык1эу инджылызыбзэр зыгъэфедэхэрэр мак1эп, арышъ а бзэр зыщагъэфедэрэ къэралыгъохэр нахь къыхахых. Ау Хэкум емыпхыгъэхэмэ, диаспэрэм иадыгагъэ, ихабзэ, ыбзэ ч1инэщт – къыхигъэщыгъ Ст1ашъу Орфан. Сирием ик1ыжьи, Хэкум зыгъэзэжьыгъэ адыгэ унагъохэр щы1ак1эм зэрэхэгъозагъэхэм ащ уасэ феш1ы, Адыгэ республикэм ащ фэдэу к1ожьыгъэхэм зэк1эмэ 1эпы1эгъоу арагъэк1ыгъэр нэрылъэгъу, еджэщтхэми, 1оф аш1эщтми, зыщыпсэущтхэ унэхэр агъотыщтхэми республикэм ш1уагъэу аригъэк1ыгъэр къыхигъэщыгъ, Урысыем зэрэщыпсэущтхэ фитыныгъэ тхылъхэри хабзэм тетэу зэрагъэпсыгъэхэр 1офыгъош1оу къыхигъэщыгъ.
Къызэ1ук1агъэхэм джащ фэдэу закъыфигъэзагъ Адыгэ бзылъфыгъэ Хасэм итхьэматэу Гунсель Авджи. Къэралыгъо зэфэшъхьафхэм ащыпсэурэ адыгэхэр къызэтенэнхэм пае сыдэущтэу якъэраухэр зэхалъхьащтха? Мы упч1эр симпозиум хэлажьэхэрэм ащ къафигъэуцугъ. Къызэри1уагъэмк1э, ары зэ1ук1эм имэхьанэ шъхьа1э. Хэхэс адыгэхэм яузхэр дэгъэзыжьыгъэным пае, ахэм ак1уач1э зэхэлъэу зэдэлэжьэнхэ фае. Симпозиур джары зык1ызэхащагъэр зэрзэдэлэжьэщхэм игъогухэр къыхахыщтых.
Черкес Федерацием итхьэматэу Бащ Нусрэт игущы1э ныбжьык1эхэм афигъэзагъ. Адыгэ гупшысэр хэхэс адыгэ ныбжьык1эхэм зэрямы1эжьыр анахь гумэк1ыгъоу ащ елъытэ. Бзэри, хабзэри джары зыгъэк1одырэр. Адыгэ лъэпкъым рыгушхохэу, къызхэк1ыгъэхэр аш1эу, илъэс мин пчъагъэ псэугъэ лъэпкъыжъыр агъэк1оды зэрэмыхъущтыр ныбжьык1эхэм зыдаш1эжьымэ, джащыгъум ахэр къэущыщтхэу докторэу Бащ Нусрэт къык1игъэтхъыгъ.
Истанбыл Адыгэ Хасэм итхьэматэ гъэш1уагъэу Нэгъой Яшар анахь гумэк1ыгъо инэу ылъытэрэр хэхэс адыгэхэм бзэр зэра1эк1эзырэр ары. Лъэпкъыр къэущынышъ, мы уз иныр зэрэдэдгъэзыжьыщтым, ищык1агъэмэ зэпымыоу егъэджэн курсхэр зэк1э Хасэхэм ащызэ1ухыгъэныр, джащ фэдэу Хэкум щы1э к1элэегъаджэхэм он-лайнк1э адыгабзэ десэхэр къызэратышъущтри зыщамгъэгъупшэнэу, а амалыри гъэфедэгъэн фаеу къы1уагъ.
Мы гупшысэр анахь шъхьа1эу къыхигъэщыгъ адыгабзэк1э илъэс пчъагъэ хъугъэу Хасэхэм десэхэр къащызытырэ Брам Аладини. 1эк1ыб къэралыгъуабзэхэр ныбжьык1эхэм дэгъоу зэрагъаш1э, ау яныдэлъфыбзэ пхъэтэпэмыхь аш1ы. Ежьым ар ыушэтыгъэ дэдэу щыт. Адыгабзэ курсхэр къыты зыхъук1э, нэбыгрэ 20-30 апэрэ десэм къек1уал1эхэшъ, ет1анэ ушъхьагъу зэфэшъхьафхэм апкъ къик1эу, зэ уахътэ хагъуатэрэп, зэ дэшъхьахых, зэ къин зэрагъэлъэгунэу фаемыехэу т1эк1у-т1эк1узэ пэзыжьых, егъэджэн программэм ик1эуххэм адэжь, нэбгырищ – тфы къэнэжьыми ары. Адыгэ телевидение Тыркуем къыщызэ1ухыгъэн зэрэфаер, а 1офыгъом ишъыпкъэу дэлэжьэнхэр игъо шъыпкъэу Брам Аладин къыхигъэщыгъ. Ащ иеплъык1эк1э, нэмык1 лъэпкъхэм, гущы1эм пае, курдхэм, ар къызадэхъугъэк1э, сыда адыгэхэм къадэмыхъущта? Зэпымыоу, мы упч1эр къэ1этыгъэныр ищык1агъэу къыхигъэщыгъ.
Плюларист демократие партиеу Тыркуем щылажьэрэм ипащэу Фарук Арсландок адыгэхэм я1офыгъохэр зэш1охыгъэнхэм пае политическэ 1офыгъохэм ахэлэжьэнхэ фаеу елъытэ. Къэралыгъо Парламентхэм ахахьэхэмэ, лъэпкъхэм афэгъэхьыгъэ хэбзэгъэуцугъэхэм як1эщак1о хъущтых, ахэм ак1эдэошъущтых. Ащ нэмык1эу Тыркуем ит Адыгэ, Кавказ Хасэхэм яфедерациехэм язэдэлэжьэныгъэ гъэпытэгъэныр ищык1агъэу къыхигъэщыгъ. Лъэпкъым игумэк1 инхэр зэкъотхэу зэш1уахымэ, нахь 1эрыфэгъу зэк1э хъущт.
Америкэм къик1ыгъэ л1ык1оу Барсбай Нуралдин зэрилъытэрэмк1э, зэпэ1апчъэ диаспэрэ Хасэхэр зэзыпхыщт Диаспэрэ Дунэе Адыгэ Хасэ зэхэщэгъэн фае. Ащ фэдэ куп ин щы1эмэ, зэк1э ягухэлъхэр зы ч1ып1э щызэфахьысын алъэк1ыщт. Хэкум дагъэуцурэ лъэмыджым ащи мэхьанэ реты. Хэхэс адыгэхэм Хэкум як1он-к1ожьынхэр зыгъэпсынк1эщт хабзэхэр къыдахыным дэлэжьэгъэн фаеу къыхигъэщыгъ. Ащ паек1э Урысыем ихэбзэгъэуцугъэхэр тэрэзэу зэрагъэш1энхэшъ, къашъхьапэнэу ахэм ахэт едзыгъохэр агъэфедэнхэ фаеу къы1уагъ. Культурэм, бзэм, хабзэм икъэухъумэн фэшъхьафэу, политикэ 1офи къыдыхэлъытагъэу Хасэхэр зэдэлэжьэнхэр ищык1агъэу къыхигъэщыгъ. Дунэе Псэу Хасэу джырэк1э лажьэрэм цыхьэ фиш1ырэп, арышъ, шъхьафэу 1эк1ыбым щыпсэурэ адыгэхэм я Хасэхэр зыхэтыщтхэ диапэрэ Хасэ зэхэщэгъэныр ищык1агъэу Америкэм щыщ Барсбай Нуралдин егупшысэ.
Анкара Адыгэ Хасэм итхьэматэ гъэш1уагъэу Хъуажъ Фахьри зэрилъытэрэмк1э, адыгэ 1офыгъохэр зэщ1охыгъэным пае мылъку п1эк1элъын фае. Гупык1 зи1э адыгэ ц1ыф лъэрыхьэхэр мак1эхэп, дунэе ш1уш1э фонд горэ зэхэщэгъагъэмэ дэгъугъэу ащ елъытэ. Джащыгъум илъэс пчъагъэ хъугъэу дунаим щыпсэурэ адыгэхэр зык1эгъопсыхэрэ дунэе адыгэ телевидение, радио къызэ1утхын тлъэк1ыщт, нэмык1 бзэ зэгъэш1эн проектхэри гъэцэк1агъэ хъущтых – къыхигъэщыгъ Хъуажъ Фахьри.
Европэ Адыгэ Хасэхэм яфедерацие итхьэматэу Ворэкъо Зати иеплъык1эк1э, хэхэс адыгэм иуз шъхьа1э Хасэхэм зэрямык1уал1эхэрэр ары. Илъэс 50 фэдиз хъугъэшъ 1эк1ыб къэралыгъохэм Адыгэ Хасэхэр зызэхащагъэр, ц1ыфэу ахэм як1уал1эхэрэр а зы дэдэхэр ары. Лъэпкъым фэлэжьэнэу, ащ и1офыгъохэр зэш1охыгъэнэу зипшъэдалъхьэ зыш1ыхэрэр мэк1э дэд. Хэти ибын игъусэу, Хасэм рищэл1эн фау ащ къыхигъэщыгъ. Дунэе Псэу Адыгэ Хасэми ар къытегущы1агъ. Хэхэс адыгэхэм мы зэхахьэр фэмыгумэк1эу, я1офхэм ымыгъапэу зылъытэхэрэр зэрэхэукъохэрэр къыхигъэщыгъ. Адыгабзэм изэгъэш1энк1э, хабзэм иухъумэнк1э, культурэм игъэбаигъэнк1э, Югославие, Сирие заохэм къыхэк1ыгъэ адыгэу Хэкум зыгъэзэжьыгъэхэм 1эпы1эгъу афэхъунхэмк1э ДАХ-м зэш1уихыхэрэр ащ къы1отагъэх.
Зэк1э къэгущы1агъэхэм зэфэдэу анахь уз инэу къыхагъэщыгъэр – диаспорэм ит Хасэ зэмл1эужыгъохэр зэкъотхэп, зэдэлажьэхэрэп. Гъэш1эгъоныр, ар зэк1эми къагурэ1о, ау непэ уеплъымэ, тлъэгъурэр нэмык1. Хэсэ пчъагъэу хэхэс адыгэхэм зэхащагъэхэр къэлъытэгъуай. Зым ыгъэунэфырэм адырэм дыригъаштэрэп. Шъхьадж иунашъо шъхьафы, зы 1офыгъо зэда1этын а1уагъэми, яеплъык1эхэр зэтефэхэрэп, ащ елъытыгъэуи зэдэлэжьэнхэу фахэп.
Къыра1отык1ыгъэм елъытыгъэу гумэк1ыгъоу къыхагъэщыгъэхэр лъэныкъолъэныкъоу зэтраутыгъэх. Ахэр – 1эк1ыбым щы1э адыгэ Хасэхэр зэрзэдэлэжьэщтхэр, Диаспэрэ Дунэе Адыгэ Хасэ зэрзэхащэщтыр, бзэр, хабзэр зэраухъумэщтыр, Хэкум к1ожьыщтхэм 1эпы1эгъу зэрафэхъущтхэр, адыгэ телевидение, радио къызэрзэ1уахыщтыр. Упч1э пэпчъ адэлэжьэщт 1офыш1э купхэр агъэнэфагъэх. Ахэр джы хэк1ып1эхэм яусэщтых ык1и ащ елъытыгъэу унашъохэр аш1ыщтых зэрэзек1ощтхэмк1э.