Değerli okurlarımız,
Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.
Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.
ahmetcevatbenk@gmail.com
Kütahya, Ege Bölgesi’nin en eski ve büyük illerindendi. 1923 yılında tüm sancaklar için alınan karar sonucu Kütahya’ya bağlı Eskişehir (Duruliye), Uşak ve Balıkesir (Karesi) şehirleri de il olmuştu. Üç ilin ayrılışı ile Kütahya’nın yüzölçümü küçülmüştü.
Osmanlı arşivlerinde bol miktarda Kütahya iline ait Çerkes sürgünü belgeleri vardır. Dönemin Kütahya iline yerleştirilenlerinin yüzde 90’ı Karesi ve Duruliye illeri sınırları içindedir. Şimdiki Kütahya ilinde ikisi Abaza, diğeri Adige olmak üzere dört köy kalmıştır. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde mevcut MKT.NZD Hicri 14.04.1277 tarihli belgeden Kütahya’ya Abaza iskânının 1860 yılında yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu belgede bölgeye getirilen Abazaların karışık olarak Kütahya’ya yerleştirilmeleri; yine Osmanlı arşivlerinde 12.04.1277 tarihli başka bir belgede (MKT.NZD) 26 Abaza hanesinin Kütahya’da birlikte iskân edilmesi bildirilmiş.
Bölgeye sürgün edilen Abazaların, Çerkesya-Çarlık Rusya savaşı sırasında Abzeh Çerkeslerinin tesliminden sonra Abhazya’ya yapılan baskılar sonrası ülkelerini terk etmek zorunda kalan Abazalardan oluştuğu anlaşılmaktadır.
Bölgeye gelen Abazaların Karadeniz’den Marmara Denizi’ne, oradan da Bursa İznik ilçesi üzerinden bölgeye nakledildikleri (ML:MSF.d…/15554 sayı H-1277 tarih) belgeden anlaşılmaktadır. Belge üzerinde İznik üzerinden Kütahya’ya nakledilen Abazaların yevmiye kayıtları bulunmaktadır. Kütahya’ya nakledilen Abazalar bir müddet İnegöl ilçesine bağlı şimdiki adı Osmaniye olan köyde kalmışlar.
Kütahya’daki Abaza köylerinden biri Altıntaş ilçesine, diğer köy ise Kütahya merkeze bağlıdır. Her iki köy de Abazaların Apsuva boyundandır ve Abhazya’nın Sabal bölgesinden gelmişlerdir.
Kütahya iline iskân edilen Adigeler ise Simav ilçesine bağlı Kiçir Köyü’ne yerleştirilmiştir. Köyde yaşayanlar Şapsığ Adigelerinden olup bir hane de Abzeh bulunmaktadır.
İl sınırları içinde kurulmuş ve Kafkas Dernekleri Federasyonu’na bağlı Kuzey Kafkas Kültür ve Yardımlaşma Derneği vardır.
Simav – Kiçirhable
Kiçir, Kütahya’nın Simav ilçesine bağlı bir köydür.
Simav ilçesine 35 km uzaklıktaki, 1070 rakımlı Kiçir Köyü, 1870-1880 yılları arasında Geçer Yaylası adı verilen bölgede Çerkesler tarafından Hamdiye adıyla kurulmuştur.
Kurtuluş Savaşı döneminde Yunan işgaline uğrayan köyde Çerkes Ethem’e ait birçok kitabe bulunmaktadır. Çerkes gelenek ve görenekleri yaygındır.
Kiçir’in temel gelir kaynağı tarım, hayvancılık ve orman ürünleridir. Köyün ileri gelenleri ile kurulan Kiçir Hable Tarımsal Kalkınma ve Orman Kooperatifi bünyesindeki marangozhanede, çevre ormanlarda bulunan ve Türkiye’nin en kaliteli, dünya klasmanında da 4. sırada yer alan değerli karaçam kerestesi işlenmektedir. Yerel yönetimlerin ve Spor Toto desteği ile spor kulüplerine, benzeri kurumlar ile gençlik kamplarının kullanımı amaçlı spor salonu, kütüphane ve okuma salonu gibi tesisler kurulmuştur. Temiz havasıyla, köylüler tarafından yerel yönetimlerin de desteklediği ve imece ile oluşturulan misafirhanesiyle doğa turizminde farkındalık yaratarak, sürdürülebilir katma değer üretebilen nadir Çerkes köylerimizden biridir.
Kültürel anlamda asimilasyonun etkisine karşı mücadele amaçlı kurulan Kiçir Adige Derneği, geleneklerin yaşatılmasının yanı sıra birkaç kişinin dışında konuşulamayan Çerkes dilinin öğretilmesi için alternatif çözüm arayışlarına devam etmektedir.
Kuruluş yıllarında, 160-170 hane civarındaki köyün nüfusu 550-600 kadar iken son yıllarda nüfus 110 hane, 275 kişiye düşmüştür.
Köyde yaşayan sülaleler
Met, Şeren, Kıtıj, Carım, Nepsew, Kalobah, Tsey
Merkez – Kızılcaören (Apsuva)
Kızılcaören, Kütahya’nın doğusunda, kent merkezine 41 km mesafededir. Yüksek ve ormanlık bir bölgede yer almaktadır. Geçim kaynağı tarımdır. Köy 1980’li yıllarda kentlere çok sayıda göç vermiştir. Üniversite okuma oranı yüksektir.
Nüfusu son sayımda 468’dir. Köyde üç kişi Abhazya vatandaşlığını almıştır.
Dil
Köyde 30 yaş üzeri herkes Abazacayı konuşabilmektedir. Şehirlere göç edenlerin de 35-40 yaş üzerinin Abazacayı konuşabildiği ifade edilmiştir.
Küçük yaştakiler için son zamanlarda çevrimiçi Abazaca dersi veriliyor.
Kültür
Köyde düğünler ve cenazeler Abaza geleneklerine göre yapılmakta, düğünlerde geleneksel enstrümanların dışında müzik aleti kullanılmamaktadır.
Köyde Yaşayan Sülaleler
Küşa, Çasa, Hora, Koza, Hılpahça, Dala, Coca
Altıntaş – Aykırıkçı (Apsuva)
Kütahya-Afyonkarahisar karayolunun üzerinde Zafer Havaalanı’na 3 km mesafede kurulu bir köydür. Ovadadır. Köyün bir mahallesi de köye eş zamanlı yerleştirilen Karapapaklardan oluşmaktadır. Köyde yaşlılar Abazaca konuşabilmektedir.
Tarımla uğraşan köy, 1980 sonrası kentlere genel göç ile birlikte oldukça fazla göç vermiştir.
Ekonomik göçün dışında eğitim amacıyla büyük kentlere gidenler olmuştur. Birçoğu memur olup köye geri dönmemiştir. Köyde kalan nüfus yaklaşık 100-110 civarındadır.
Dil
Köyde yaşlıların tamamı Abazacanın Apsuva ağzını kullanmaktadır. Gençlik ise dili konuşamamaktadır.
Kültür
Köyde Abaza kültürü dominanttır. Düğün ve cenazelerde Abaza gelenekleri uygulanmakta, düğünler mızıka ile yapılmaktadır.
Köyde yaşayan sülaleler
Kıran, Vardan, Hora, Kapba, Kucba, Galaniya, Hırıbz, Açba, Ayüzba, Gabliya, Vanaj