Aba- abu- ba eksenli ‘baba’ anlamındaki kelimenin tahlili
Aba, abu, abe, uba, ba. Bı eksenli farklı dillerde kullanılan baba anlamındaki kelimelerin kökü bı, ba kelimesidir. Kelimenin sonundaki sesli harflerin değişkenliği o dildeki herhangi bir kelimenin şiveli söyleyişini oluşturur. Ate kelimesinde olduğu gibi bu kelimelerin başındaki A sesi yine artikeldir ve farklı dillerde zamanla kelimeye kaynaşmıştır. Kelimenin en özlü söylem şekli be – abe / бэ – абэ şivesi ya da lehçesidir. Kelimenin temelini oluşturan b sesi, birinci veri olarak uçmak eylemini tanımlamaktadır. Anlam genişlemesiyle özgür, özgür olan bir varlığı ve özelde de baba varlığını tanımlar hale gelmiştir. Bıbı-n (быбы-н) mastar haliyle uçmak demektir. Bı + bı şeklinde kelime tekrarıyla yapılan tanımlama, kuşun çift kanat vurmasının kelimeye dönüşmüş şeklidir. Ayrıca kuş ikinci kanat çırpmasını yapmadan havaya yükselemez ve uçamaz. Burada tam bir dil felsefesi vardır. Kuşların sürekli olarak uçup gittiğini gören ilk insanlar, babalarının devamlı olarak av ya da yiyecek, besin peşinde gitmeleri nedeniyle bab, ab, abba, abu vb. tanımlamalarla ifade etti kanaatindeyim. Kelime eski ve orijinal olmasına rağmen ate – tı (атэ – ты) kelimesinden daha genç olduğu açıktır. Adıgabzenin bir lehçesi olan Ubıh (Wıbıx – Убых okunur) dilinde baba, ba (ба) kelimesiyle ifade edilir. Hatıkhuay, Şapsığ, Natıxhuay şivelerinde, muhtemelen Ubıh lehçesinde de işaret sıfatları beş kategoriye ayrılmaktadır. Ancak bugün Adıgabze çalışanlar da başka dillerden etkilenerek dilbilgisini kurguladıkları için eğitimde işaret sıfatlarını ve işaret zamirlerini üç kategori olarak vermektedirler. Bu beş kategori, mır – мыр, mor – мор, ar – ар, wır – ур, howır – хьоур şeklindedir. Kelime sonundaki r – p sesi işaret sıfatını işaret zamiri haline getirmektedir. Şu anlamındaki wır – ур kelimesinde r – p sesi düştüğü zaman geriye wı – у işaret sıfatı kalmaktadır. Peki, işaret sıfatı olan wı – у kelimesini Ubıxça baba anlamındaki bı – ba ile okuduğumuzda Ubı kelimesi ya da Housa dilindeki gibi uba kelimesi oluşmaz mı? Ubıx kelimesinin sonundaki x sesi ise Adıgabzenin (Çerkesçenin) tüm şivelerinde çoğul ekidir. O halde Ubıx kelimesi o babalar anlamında isimleşmiştir. Görüldüğü gibi hem ata (атэ) kelimesi hem de baba (баба) kelimesi etimolojik olarak Adige dil kökenine dayanmaktadır.
Adıgabzenin Hatıkhoy şivesinde baba anlamındaki ate kelimesinden başka eşanlamı cins bir kelime olarak bæbæ – бэбэ (kısa -e- ile okunur) kelimesi kullanılmakta idi. Öz babaya seslenilirken bebeji – бэбэжъи (küçük baba), dede için de bæbæşxo – бэбэшхо (büyük baba) şeklinde hitap edilirdi. Bu kullanımların varlığı ate – атэ (baba), syat сят (babam)-, syate – сятэ (babam), tyat – тят (babamız), si ade – си адэ (babam), ade – адэ (baba), tete – тэтэ (dede), dede – дэдэ (dede) vb. kullanımların olduğunu yok saymaz. Bütün bu kelimelere yaşlılık halini de belirtmek istediğimizde jzı – жъы (yaşlı) anlamındaki kelimeyi ekleyerek kullanırız. Bir dilde bu tarz farklı üretimler ve farklı şive yapıları olmasaydı diller ayrışmaz ve tek dil olarak devam ederdi.
Kelimenin ayrı bir çözümlemesi mümkündür elbet ancak konumuz baba anlamındaki ba – bı kelimesinin kökenini irdelemekti, ben de öyle yaptım. Tabiidir ki bu bir etimolojik okumadır, yanılma ya da eksiklerinin olması ihtimali de vardır. Ancak dillerin yansımadan doğduğuna inanıyorsak Otej teoremine göre başlangıçta her sesin bir çıkış adresi vardır ve her ses bir kelime olarak doğar. Zamanla çeşitli anlamlar yüklenerek genişler. Bu konuda Jineps gazetesinde, dört seri halinde yayımlanan ‘İlksel Dil Orijinal Dil’ başlıklı yazılarıma bakabilirsiniz.
Hititçe baba kelimesi atta ve attaş olarak verilmektedir. Muhtemeldir ki kelimenin sonundaki Ş sesinin nedenini bilmiyor olabilirler. Adige dilinde bileşik kelimelerin sonuncusunun ilk sesi ya da hecesi öndeki kelimeye ekmiş gibi birleşir. Buradaki Şı (шы) kelimesi hem at hem de erkek kardeş anlamını içermektedir. Atteş – атэш, tış – тыш, babanın erkek kardeşi yani amca demektir. Sondaki Ş – Щ sesi tamamen ek ise bu takdirde Türkçedeki -dır ekinin karşılığı olur. Bu, Adige dilinin diğer bir şivesinde S – (Kiril yazımı С) olarak geçer. Bu durum ek olan S-Ş eklerinde görülmektedir.
Sonuç
İki sayıdır irdelediğim anne, ata ve baba anlamlarındaki ane, ate ve baba kelimelerini etimolojik yönden tahlil etmeye çalıştım. Her üç kelime de birçoklarının sandığı gibi Adıgabze (Çerkesçe) dışında herhangi bir dilden değildir. Adıgabze (Çerkesçe) ise orijinal bir dilin neredeyse tüm özelliklerini koruyarak günümüze kadar ulaşabilmiştir. Bu, bütün diller adına da bir avantajdır. Üzücü olan taraf ise bu dilin hak ettiği değeri yeterince görememesidir. Dile vâkıf olanların her geçen gün eksiliyor olması da aleyhte bir durumdur. Bu durum bilim, insanlık tarihi ve dilbilimi adına, özellikle de Adige dili adına oldukça üzücüdür.
Sonuçta herkesin etimolojik olarak kendisine mal etmeye çalıştığı her iki kelime de sanılanların aksine çoğu insanı şaşırtan bilgiler verdiğim kanısındayım. Bunun yanında her iki kelime de dil bilimi açısından, dilin doğuşu teoremi olarak savunduğum Otej teoremi adına, baba kelimesi ile birlikte üç güzel örnekleme olduğunu düşünüyorum. Son olarak, her şeye rağmen Adige (Çerkes) dili, her geçen gün bilim dünyasının dikkatlerini üzerine çekmektedir. Bu yazının bu konuya katkı sağlayacağına olan umudum sonsuzdur. Burada naçizane benim de katkılarımın olduğunu söylemem için tevazu göstermem gerekir mi bilemiyorum!
